تاریخ مختصر باغ‌ وحش‌ها

باغ وحش بیش از هر چیز مکان تحقق یک تناقض است: تناقض جدایی و تعلق. مکانی که توأمان تعلق انسان به حیوان و جدایی این دو از یکدیگر را به نمایش می‌گذارد. باغ وحش نماد موقعیت انسان از خود بیگانه‌ای است که دیگر تنها با تیغه کشیدن و جدا کردن حوزه حیوانات می‌تواند آن‌ها را به درون اجتماع خود راه دهد و به این وسیله این با هم‌بودگی را نیز تاب ‌آورد.

باغ وحش‌ها با محصور کردن حیوانات در مکانی بسته به نحوی از آن‌ها شخصیت زدایی می‌کنند و به اصطلاح با اهلی کردن این موجودات به آن‌ها صورتی انسانی نیز می‌بخشند. در مقابل نیز انسان‌ها با اعمالی مثل اسیر کردن و در بند کشیدن سویه‌ای حیوانی از خود بروز می‌دهند. انسان و حیوان در این مکان مسخ می‌شوند. به تعبیری دیگر در باغ وحش‌ها می‌توان انسانیت حیوان و حیوانیت انسان را مشاهده کرد.

از سویی دیگر باغ وحش‌ها می‌توانند به مکانی برای آموزش مردم درباره گونه‌های جانوری متفاوت در طبیعت بدل شوند و همچنین از گونه‌های در معرض خطر و انقراض نیز محافظت کنند.

معنا و خاستگاه باغ وحش

باغ وحش در معنای مدرن آن مجموعه‌ای از گونه‌های متفاوت و متنوع حیواناتی است که از «نقاط مختلف جهان و در یک مکان» به گردهم آورده می‌شوند.

در زمان‌های کهن، تنها کلکسیون‌ها و مجموعه‌های «شخصی» از حیوانات وجود داشت. مجموعه‌هایی که اغلب بخشی از قدرت و شوکت اشراف و حاکمان به شمار می‌رفت. البته این امر بیشتر در مشرق زمین و به طور مثال در مصر و چین باستان مرسوم بود.

گفته می‌شود نخستین مجموعه غیرشخصی حیوانات در امپراطوری آزتک‌ها (مکزیک امروزی) بوده که با حمله ارتش هرنان کورتس اسپانیایی در سال ۱۵۲۰ به طور کامل از بین می‌رود.

باغ وحش مدرن را همزاد عصر روشنگری می‌نامند. شکل و شمایل مدرن آن‌‌ همان باغ وحش «عمومی» است که طی قرن هجدهم و در زمان معروف به عصر روشنگری در اروپا محبوبیت یافت. عصری در تاریخ اروپا که در آن علم به آرمان جامعه و دولت بدل شد. علمی که بیش از پیش در این دوران به نحوی بر جانور‌شناسی و حیوان‌شناسی (zoology) تمرکز یافته بود.

در واقع در عصر روشنگری، دانشمندان برای مطالعه و تحقیق در رفتار و آناتومی حیوانات نیازمند مکانی نیاز بودند که گونه‌های متفاوتی از جانوران در آن نگهداری شود.

بی‌جهت نیست که نخستین باغ وحش علمی و پژوهشی جهان در همین دوره، در سال ۱۷۵۲ و در کاخ معروف شونبرون در شهر وین اتریش تأسیس شد. این باغ وحش بعد‌ها از شکل صرفاً تحقیقاتی به شکل باغ وحش عمومی درآمد.

در حال حاضر باغ وحش وین جزو معدود باغ وحش‌هایی در دنیاست که از خرس پاندا نگهداری می‌کند. سال ۲۰۰۷ در این باغ وحش چند خرس پاندا به صورت طبیعی متولد شدند. از دیگر جذابیت‌های این باغ وحش بخش جنگل‌های بارانی است که در آن جنگل‌های بارانی آمازون شبیه‌سازی شده است. اخیراً نیز بخشی به نام پولاریوم برای نگهداری از حیوانات قطب جنوب طراحی و ساخته شده است. این باغ وحش کهن در سال ۲۰۰۲، سکه پنج یورویی به یادبود دویست و پنجاهمین سالگرد تأسیس خود ضرب کرد.

نخستین باغ وحش عمومی جهان و یکی از مهم‌ترین باغ وحش‌های تاریخ نیز در همین دوره، در سال ۱۷۹۳ و پس از انقلاب کبیر فرانسه در پاریس تأسیس شد. برای برپایی این باغ وحش، رهبران انقلاب فرانسه تمام کلکسیون‌های حیوانات و جانوران را از اشراف و پادشاهان پیشین فرانسه مصادره کردند و همه را به باغ وحش «ژاردین» در مرکز پاریس منتقل نمودند.

انواع باغ وحش

باغ وحش‌ها به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

۱. باغ وحش‌ شهری (urban zoo)

در باغ وحش‌های شهری که معمولاً در مناطق شلوغ و مراکز شهر‌ها برپا می‌شوند غالباً حیوانات در قفس‌ها و مکان‌های تنگ نگهداری می‌شوند. بسیاری از فعالان و طرفداران حقوق حیوانات باغ وحش‌های شهری را به دلیل فضاهای تنگ، سر و صدا و آلودگی هوا بی‌رحمانه قلمداد می‌کنند. در واقع باغ وحش‌های شهری موضوع اصلی انتقادهای فراوان طرفداران محیط زیست را متوجه خود کرده است. بسیاری از این فعالان خواهان برچیده شدن باغ وحش‌های شهری هستند.

از سوی دیگر، باغ وحش‌های شهری با جداکردن حیوانات از محل اصلی حیاتشان چرخه طبیعی اکوسیستم را برهم می‌زنند. به همین منظور در برخی نقاط (مانند آفریقا، به علت وفور مناطق بکر و وسیع) به جای باغ وحش، «پارک وحش» به راه افتاده تا این چرخه طبیعی نیز حفظ شود.

بسیاری از طرفداران حیات وحش باغ وحش شهری را به نوعی «قساوت مدرن» تشبیه می‌کنند.

باغ وحش‌ شهری بیش از هر مکان دیگری در قاره اروپا بسیار متداول است. در حالی که این دسته از باغ وحش‌ها در آمریکای شمالی غالباً به علت انواع آلودگی‌های موجود در شهر به حومه شهر‌ها منتقل شده‌اند. به واسطه همین آلودگی‌ها بود که در سال‌های اخیر باغ وحش در حومه‌ شهر‌ها (suburban) نیز به تدریج شکل گرفت.

به طور مثال، بزرگ‌ترین باغ وحش آمریکا باغ وحش سن دیگو در جنوب کالیفرنیا است که از همین دسته به شمار می‌رود. باغ وحشی با بیش از چهارهزار حیوان از ۸۰۰ گونه مختلف.

۲. پارک‌ وحش گردشگری (safari park)

بر خلاف باغ وحش شهری، پارک‌های وحش که در مناطق غیر بومی تأسیس می‌شوند وسعت بسیار زیادی را در برمی‌گیرند. حیوانات نیز دیگر محصور و در قفس‌ها دیده نمی‌شوند و گردشگران هم معمولاً با اتوموبیل در این پارک‌ها سیاحت می‌کنند. این پارک‌ها بیشتر در قاره آفریقا مشاهده می‌شود.

پارک حیات وحش «روا‌ها» در کشور تانزانیا در قاره آفریقا بزرگ‌ترین پارک زیستگاه حیوانات و مرکز حفاظت شده طبیعی در جهان محسوب می‌شود. مساحت این پارک بالغ بر ۲۰ هزار و ۲۲۶ کیلومتر مربع است. این منطقه طبیعی در مرکز کشور تانزانیا واقع شده و از تنوع جانوری و گیاهی بسیار غنی برخوردار است.

اما یکی از جذاب‌ترین پارک‌های حیات وحش پارک «فوجی» است که اخیراً در سوسونوی ژاپن تأسیس شده. این پارک علاوه بر تور گردشگری در روز، اتوبوس‌ها و حتی بالون‌هایی برای برگزاری تورشبانه به منظور بازدید از حیوانات شب‌زی در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد.

۳. باغ وحش کوچک (petting zoo)

باغ وحش‌کوچک معمولاً برای کودکان برپا می‌شود و شامل حیوانات اهلی و بی‌خطری است که فرصت بیشتری برای همزیستی کودکان با حیواناتی مثل گوسفند، بز، الاغ و خرگوش فراهم می‌آورد.

مسئله حفاظت

نکته مهم در باغ وحش‌های بر‌تر جهان حفاظت از این جانوران و همچنین این مسئله به غایت مهم است که محل نگهداری حیوانات باید بر اساس زیستگاه طبیعی آن‌ها و با نگاه تطبیقی ساخته شود.

به طور مثال محیط زندگی حیوانات شب‌زی باید تاریک باشد یا دمای محل زندگی پنگوئن‌ها باید خیلی پایین در نظر گرفته شود. معمولاً در باغ وحش‌های مطرح جهان محیط زندگی حیوانات خطرناک‌تری از قبیل گرگ، ببر، خرس و شیر بسیار متفاوت است. برای آن‌ها بیشه‌هایی طبیعی‌گونه طراحی می‌شود. همچنین مسئولان باغ وحش با ایجاد گودال‌های خندق مانندی در اطراف آن‌ها که در درونش آب است دسترسی تماشاچیان به آن‌ها و برعکس را نیز کنترل می‌کنند.

علاوه بر این در باغ وحش‌ها برای بقای حیواناتی که در خطر انقراض هستند باید حق تولید مثل قائل شد و امکان تولید مثل را نیز فراهم کرد. از این رو باغ وحش را می‌توان به مکان ارزشمندی برای حفظ گونه‌های در خطر انقراض تبدیل کرد.

به عنوان نمونه باغ وحش برونکس در نیویورک، لاک پشت سیاه وسفیدِ بومی هند و بنگلادش را که در طبیعت سال‌هاست منقرض شده با تولید مثل احیا نمود.

با آنچه گفته شد بیش از هر چیز می‌توان دریافت که یا باید اصول اخلاقی با رعایت حقوق حیوانات بر باغ وحش‌ها حاکم شود یا به تعبیر قدیمی ایرانی‌ها «هرکسی طاووس خواهد، جور هندوستان کشد.»