مقاله پژوهشی درباره منطق فازی حسابداری بخش اول

نویسندگان: محمد نمازی، محسن کریمی

چشم‌انداز مدیریت مالی و حسابداری/ شماره ۱ ـ بهار ۱۳۹۰ ص ۳۶ – ۹

چکیده
هدف ‌این پژوهش، معرفی نظریه مجموعه‌های فازی یا در اصطلاح چندمقداری به عنوان ابزاری برای مقابله با ابهام و عدم دقت در سیستم‌های بشری و فرایند‌های تصمیم‌گیری و ارایه کاربرد‌های آن در حسابداری است. بنابراین‌این پژوهش از نوع پس‌رویدادی است و از روش کتابخانه‌ای و تکنیک تحلیل محتوا جهت بررسی پژوهش‌های فازی انجام‌شده در حسابداری و موارد کاربرد آن استفاده می‌کند. دوره زمانی پژوهش سال‌های ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ بوده و پژوهش‌های حسابداری- فازی مربوط به ‌این دوره  از طریق پایگاه‌های اطلاعاتی مطرح ملی و بین‌المللی جمع آوری‌شده است.

نتایج ‌این پژوهش حاکی از کاربرد منطق فازی در زمینه حسابداری مدیریت (%۵/۷۴)، حسابرسی (%۶/۱۷) و حسابداری مالی (%۹/۷) است. عمده ‌این کاربردها در بحث حسابداری مدیریت مربوط به تصمیم‌گیری‌های مدیریت، ارزیابی عملکرد و هزینه‌یابی است. کمترین کاربرد شناخته‌شده منطق فازی در حسابداری مالی است. با وجود موارد متعدد ابهام و عدم صراحت در حسابداری به ویژه در حسابداری مالی، به نظر می‌رسد که پژوهشگران و حرفه حسابداری به حد کافی از منطق فازی و کاربرد‌های آن استفاده نکرده‌اند. برطرف نکردن ‌این ابهامات می‌تواند منجر به کاهش در دقت و ارزش اطلاعات حسابداری شود. در حوزه حسابرسی هر چند که پژوهش‌های فازی بیشتری نسبت به حسابداری مالی انجام ‌شده است، با توجه به ویژگی حسابرسی که مبتنی بر قضاوت انسانی و نمونه‌گیری است، ابعاد مختلفی از ابهام وجود دارد. لذا پژوهش‌های فازی انجام‌شده در ‌این حوزه نیز کافی و بیانگر تمامی‌کاربرد‌های منطق فازی در حسابرسی نیست.

کلید واژه‌ها: ، ، ،، .

مقدمه 
ابهام و عدم صراحت در قضاوت‌های انسانی در بسیاری از رشته‌های علمی ‌وجود دارد. حسابداران در برخورد با موضوع ابهام و عدم صراحت به گونه‌ای رفتار می‌کنند که گویا ابهامی ‌وجود ندارد و یا‌اینکه یک امر تصادفی است. حسابداری نیز در بسیاری از  جنبه‌های مهم دارای ابهام و عدم صراحت است. مشکل ابهام و عدم صراحت در حسابداری و حسابرسی مربوط به قواعد و نظام حسابداری است. به عنوان مثال، بایو و همکاران به دنبال ورشکستگی شرکت‌های بزرگ آمریکایی و  اتهام  وارد بر حرفه حسابداری  مبنی بر عدم ارائه گزارش‌های مالی صحیح و دقیق‌، بر ‌این عقیده‌اند که استاندارد‌های حسابداری مالی در بیان  دقیق  ویژگی‌های کیفی اطلاعات حسابداری و ‌ایجاد تعادل بین آنها ناتوان است. بیانگ در بیان مفهوم اهمیت بر‌این عقیده است که مفهوم اهمیت اساساً دو بعدی مثل سیاه یا سفید و خوب یا بد نیست، بلکه درجاتی از اهمیت وجود دارد که در حسابداری نادیده گرفته می‌شود. یان در تجزیه‌وتحلیل روابط هزینه، حجم فعالیت و سود بیان می‌دارد که رویکرد‌های سنتی حسابداری به دلیل بی‌توجهی به عدم صراحت و دقت هر یک از متغیر‌های مورد استفاده، در ارائه اطلاعات دقیق ناتوان است. از نظر کاپلن ]۳۸[ معیار‌های ارزیابی عملکرد به دلیل تمرکز بر نتایج کوتاه‌مدت و ابهام در بیان نتایج بلندمدت، در تعریف و ‌اندازه‌گیری دقیق عملکرد ناتوان است. تانگ و بینون با اشاره به اهمیت  بودجه‌بندی سرمایه‌ای در تصمیم‌های مدیریت، تکنیک‌های حسابداری را به دلیل عدم توجه به ابهامات موجود، نادقیق می‌دانند.

ابهام و عدم صراحت اساسا متفاوت از تصادفی بودن است. تصادفی بودن مربوط به عدم اطمینان در مورد وقوع یا عدم وقوع یک رویداد است و در قالب احتمالات بیان می‌شود. در حالی که ابهام و عدم صراحت مربوط به عدم دقت و عدم وضوح در تعریف کلمات، رخداد وقایع و قضاوت‌ها است. غفلت از ابهام و عدم صراحت در مدل‌های تصمیم‌گیری می‌تواند قابلیت استفاده و فایده مدل‌های حسابداری را از طریق کاهش سودمندی در خاصیت تبیین‌کنندگی وقایع و قدرت پیش‌بینی آنها  محدود سازد.

ضرورت توجه به ابهام و عدم صراحت  در علم از سال ۱۹۲۰مطرح  بوده، ولی به دلیل نبود یک مبنای منطقی قوی رشد چندانی نداشته است تا‌ اینکه در سال ۱۹۶۵ پروفسور لطفی‌زاده، استاد ‌ایرانی الاصل دانشگاه کالیفرنیا، نظریه “مجموعه‌های فازی” یا در اصطلاح “چندمقداری” را به عنوان ابزاری برای مقابله با ابهام و عدم دقت در سیستم‌های بشری و فرایند‌های تصمیم‌گیری که آن را فازی بودن نامید، مطرح ساخت. منطق فازی دارای کاربرد‌های گسترده‌ای در علوم مختلف از جمله اقتصاد، مدیریت و حسابداری است. با وجود جنبه‌های مختلف ابهام و عدم صراحت در حسابداری، هدف از ‌این پژوهش معرفی منطق فازی و همچنین بررسی کاربرد‌های عمده آن در حسابداری  ملی و بین‌المللی با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته در ‌این زمینه است. اهمیت ‌این پژوهش آن است که با توجه به ‌اینکه امروزه اطلاعات به عنوان جزء اصلی هر تصمیم‌گیری، دارای ارزش اقتصادی است، ارزش اطلاعات وابسته به توان اطلاعات در رفع ابهامات مربوط به حالات طبیعت و منافع حاصل از آن است. عدم توجه به موضوع ابهام و عدم صراحت در تکنیک‌های حسابداری مدیریت، روش‌های حسابرسی و گزارش‌های حسابداری مالی، ممکن است منجر به کمرنگ شدن  نقش اطلاعات حسابداری در فرایند‌های تصمیم‌گیری شود. بنابراین یکی از فواید اصلی ‌این پژوهش آن است که به معرفی یکی از تکنیک‌های نوین که می‌تواند به موارد ابهام در حسابداری کمک نماید، اقدام می‌نماید. همچنین، کاربران حسابداری را با کارکرد‌ها و نتایج‌ این فن نوین در زمینه‌های مختلف حسابداری آشنا می‌سازد و لذا پژوهش‌های عملی و نظری ‌آینده را در ‌این زمینه نیز تسهیل می‌نماید.

تفکر فازی به دنبال ‌ایراد وارد بر منطق ارسطویی مبنی بر فاصله بین منطق و واقعیت مطرح شد. منطق ارسطویی که اساس ریاضیات کلاسیک را تشکیل می‌دهد، فرض می‌کند که جهان سیاه و سفید یا دو ارزشی است. در واقع منطق ارسطویی دقت را فدای سهولت می‌کند. اما پدیده‌های واقعی تنها سیاه یا سفید نیستند، بلکه تا ‌اندازه‌ای خاکستری هستند. به عبارت دیگر، پدیده‌های واقعی همواره فازی یعنی مبهم و غیردقیق هستند.

هدف اصلی منطق فازی فراهم نمودن مبنایی جهت انجام استدلال‌های تقریبی و دقیق است. ‌این کار از طریق در نظر گرفتن میزانی از شایستگی و اقتضا در دامنه صفر تا یک برای عناصر یک مجموعه فازی است. به گونه‌ای که به عناصر  یک مجموعه فازی ‌این امکان را می‌دهد که به طور نسبی سیاه یا سفید باشند. نظریه مجموعه‌های فازی با بیان اطلاعات کیفی و ذهنی و همچنین گزاره‌های زبانی به روش علمی‌ و کمی‌، امکان انجام قضاوت‌های شخصی را کاهش می‌دهد و موجب تصمیم‌گیری منطقی‌تر می‌شود.

مجموعه فازی شامل تمامی ‌مواردی است که هر گروه آنها یا عناصر زیرمجموعه آنها دارای خاصیت تدرٌج تابع عضویت هستند. بدین معنا که بین عدم تعلق کامل و وابستگی کامل به مجموعه‌ای معین، قابلیت پذیرش نسبی مقادیری تقریبی و محدود از عضویت نیز وجود دارد و ‌این خاصیت به صورت طیفی است، یعنی کرانه قطعی وجود ندارد. به عبارتی مجموعه‌های فازی شامل طبقاتی از موضوعاتی است که فاقد مرز‌های مشخص جهت تفکیک موضوعات هر طبقه از موضوعات طبقات دیگر است.