حفاظت از آب و خاک با آبخیزداری

«آب» و «خاک» دو نعمت ارزشمند هستند که حفظ آن ها باعث رونق کشاورزی و دامداری خوهد شد. این منابع، امانت های الهی می باشند که باید ضمن بهره برداری صحیح، آن ها را برای نسل های آینده حفظ کرد. متاسفانه در سال های اخیر، به دلیل نیاز به تولید بیشتر، ناآگاهی و سودجویی، روش های نادرست بهره برداری از آب و خاک رواج یافته است.

زیاد شدن خسارت های ناشی از فرسایش، سیل و خشکسالی از اثرات زیانبار استفاده نادرست از این منابع است که هر روز شاهد آن هستیم. آشنایی با برخی از تعاریف و راه های ساده برای حفاظت از آب و خاک و به کار بردن این راه ها، به حفظ بهتر این منابع کمک می کند.

حوزه آبخیز چیست؟

حوزه آبخیز، به کل محدوده ای گفته می شود که در هنگام بارندگی، آب باران از بلندترین نقطه (قله و بلندی های کوه ها) بر سطح آن سرازیر شده، به صورت جریان آبی، راه افتاده و از پایین ترین نقطه این محدوده خارج می گردد. شکل زیر نمایی از یک حوزه آبخیز را نشان می دهد.

فرسایش چیست؟

کنده و جا به جا شن خاک سطحی و حاصل خیز در اثر آب، باد و یا هر عامل دیگری از مکان اصلی خود و ته نشین شدن آن در نقطه دیگر را فرسایش گویند. چرای بیش از ظرفیت مراتع، تبدیل مراتع به دیمزار ها، شخم در جهت شیب و کندن بوته ها، از مهم ترین عوامل زیاد شدن فرسایش است.

در اثر فرسایش، خاک حاصلخیز از بین رفته، مراتع و مزارع فقیر شده و آب های جاری گل آلود می گردد. در نتیجه، بند ها و سد ها خیلی سریع از گل و لای پر شده و خسارت های زیادی وارد می شود. تصویر زیر یک دامنه در حال فرسایش را نشان می دهد.

سیل چیست؟

سیل، جریان آب نسبتا بزرگی است که گل آلود بوده و پس از بارندگی شدید، در مسیر رودخانه و یا نهر جریان یافته و هر چیزی که در مسیرش باشد را از بین می برد. بر اساس تعریفی دیگر، «وقتی سیل به راه می افتد، سطح آب در رودخانه یا نهر بالا می آید و زمینی که به طور معمول به زیر آب نمی رود را زیر آب می برد.»

بارش های شدید و رگباری، ذوب شدن سریع برف ها، از بین رفتن پوشش گیاهی، دخل و تصرف در بستر و حریم رودخانه، خرابی سیل بند ها و مخازن آب در اثر عوامل مختلف، باعث شدت سیلاب می شود. سیل ممکن است علاوه بر زیان های جبران ناپذیر جانی، به زمین های کشاورزی، قنوات، چشمه ها، چاه ها، دام ها، احشام، راه ها و منازل مسکونی، خسارت های زیادی وارد کند. تصویر زیر جاری شدن سیل در یک منطقه مسکونی را نشان می دهد.

خشکسالی چیست؟

خشکسالی عبارت است از کمبود بارندگی در مدت زمان طولانی. به طوری که باعث کمبود رطوبت در خاک، سبب کم شدن آب های جاری می شود و موجب کم شدن شدید تولیدات کشاورزی و دامی می شود. در اثر خشکسالی، آبدهی چشمه ها، قنوات و چاه ها کم شده و در خیلی از مناطق، خشک می شوند.

همچنین، خشکسالی باعث زیاد شدن سطح اراضی بیابانی، زیاد شدن مرگ و میر دام ها، کاهش چشمگیر درآمد روستاییان و همچنین افزایش مهاجرات روستاییان به شهرها می گردد. تصویر زیر خشک شدن قنوات و درختان در اثر خشکسالی را نشان می دهد.

آبخیزداری چیست؟

آبخیز داری به همه فعالیت هایی گفته می شود که در محدوده یک حوزه آبخیز صورت می گیرد و باعث حفظ آب و خاک می گردد. با آبخیز داری، از هدر رفتن آب، فرسایش خاک و همچنین ته نشین شدن گل و لای در مخازن سد ها و بند ها جلوگیری به عمل آمده، آبدهی چشمه ها، قنوات و چاه ها زیاد شده و کشاورزی و دامداری رونق می یابد.

همچنین با آبخیز داری بهترین استفاده از منابع آب و خاک می شود. به طوری که به منابع مذکور آسیبی وارد نشده و می توان آن ها را برای نسل های آینده حفظ کرد. تصویر زیر عملیات آبخیزداری را نشان می دهد.

توصیه های آبخیزداری:

با توجه به اهمیت حفظ آب و خاک، اکنون ما به عنوان یک آبخیز نشین، می توانیم با به کارگیری روش های ساده و توصیه های زیر، علاوه بر حمایت از فعالیت های آبخیزداری در حوزه آبخیز محل سکونت خود، در انجام این کار خداپسندانه نقش مثبتی داشته باشیم. این توصیه ها نتیجه سال ها تجربه کار صاحب نظران و دست اندر کاران شاغل در این بخش است:

توصیه های عمومی:

• در حفظ و نگهداری پوشش گیاهی مراتع و جنگل ها تلاش نموده و به خصوص از کندن بوته ها، تخریب مراتع و قطع درختان خودداری کنیم.
• تعداد دام هایی را که برای چرا به مرتع می بریم، باید با توجه به وضعیت پوشش گیاهی باشد. همچنین دام های خود را در فصل مناسب چرا، به مرتع ببریم. (با راهنمایی کارشناسان منابع طبیعی و آبخیزداری)

تصویر زیر نمایی از یک مرتع با پوشش مناسب را نشان می دهد.

• مراتع فقیر را قرق کرده و همچنین تعداد دام را در سطح مراتع ( به خصوص در زمان خشکسالی) کم کنیم.
• از تبدیل مراتع به دیمزارهای کم بازده خودداری کنیم.
• روش های درست کاشت، داشت و برداشت محصولات را رعایت کرده و به خصوص در اراضی شیب دار، از شخم زدن بالا به پایین (در جهت شیب) پرهیز کنیم. (با راهنمایی کارشناسان جهاد کشاورزی)
• در آبیاری مزارع و باغ ها، از آب، درست استفاده کنیم. به خصوص روش های جدید مثل: آبیارانی بارانی، قطره ای و … را جایگزین روش های آبیاری سنتی ( همانند آبیاری غرقابی) نماییم. ( با راهنمایی کارشناسان جهاد کشاورزی)
• محصولاتی که آب کمتری نیاز دارند و با شرایط آب و هوایی منطقه سازگار هستند را، جایگزین محصولات با نیاز آبی زیاد کنیم. (با راهنمایی جهاد کارشناسان کشاورزی)
• از ساخت و ساز و ایجاد مزارع و باغ ها در بستر و حریم رودخانه ها، پرهیز کنیم.
• با رفع موانع و پاکسازی مسیر رودخانه ها از سنگ، چوب و … مسیر حرکت آب را باز نگه داریم.

توصیه های کارشناسی:

♦ پوشش گیاهی مراتع و جنگل ها را با فعالیت هایی همانند بذرپاشی، بذرکاری، بوته کاری، علوفه کاری، نهال کاری و … احیاء کنیم. تصویر زیر عملیات علوفه کاری و نهال کاری را نشان می دهد.

♦ با حفر چاله و ایجاد جوی و پشته (بانکت) در اراضی شیبدار، نزولات آسمانی را ذخیره نموده و باعث زیاد شدن رطوبت خاک شویم.

♦ با احداث بند های «چپری، سنگی–ملاتی، خشکه چینی، خاکی و …» به ویژه در بالا دست قنوات و چشمه ها، ضمن کم کردن سرعت آب در آبراهه ها و نفوذ آب به زمین، در مقابله با کم آبی بکوشیم. تصویر زیر بند چپری را نشان می دهد.

تصویر بند سنگی-ملاتی را نشان می دهد.

♦ در زمین های کم شیب و با نفوذ پذیری زیاد با انجام عملیت پخش سیلاب، ضمن نگه داشتن سیلاب های فصلی، باعث نفوذ آن ها به زمین شویم.

♦ با ایجاد دیواره حفاظتی رودخانه ها و اصلاح مسیر آبراهه ها، می توانیم در کم کردن خسارت های سیل موثر باشیم. تصویر زیر عملیات پخش سیلاب را نشان می دهد.

توصیه های کارشناسی گفته شده، می تواند به عنوان اقدامات زیربنایی و ساده، توسط روستاییان و آبخیزنشینان عزیز و با راهنمایی کارشناسان ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان ها، به وسیله وام بانکی و تسهیلات انجام پذیرد. تصویر زیر بند های گابیونی را نشان می دهد.

بند های سنگی ملاتی و عملیات نهال کاری در دامنه اراضی شیبدار در تصویر زیر نشان داده شده است.

تصویر زیر بند های خشکه چین را نشان می دهد.

تصویر زیر بند خاکی را نشان می دهد.

نتیجه گیری:

با تعاریف «حوزه آبخیز، فرسایش، سیل، خشکسالی و آبخیزداری» و همچنین راه های ساده برای حفاظت از آب و خاک آشنا شدیم. حالا برای ما روشن شده است که انجام فعالیت های آبخیزداری و عملیات حفظ آب و خاک، وظیفه فرد و گروه خاصی نبوده و همه ساکنان حوزه آبخیز، که ما هم یکی از آن ها هستیم، باید در این راه تمامی سعی و تلاش خود را بکار گیرند.

در حال حاضر، انجام عملیات آبخیزداری و حفاظت از آب و خاک، توسط بخش دولتی و همچنین برخی از بهره برداران محلی، به صورت طرح های مشارکت مردمی و با استفاده از وام های بانکی و تسهیلات انجام می شود.

با توجه به سطح زیاد حوزه های آبخیز و اهمیت اجرای مستمر طرح های حفاظت از آب و خاک، حضور تمامی آبخیزنشینان در این عرصه ضروری است.