ماهی نابینا با ساعت زیستى منحصر به‌فرد

ماهی غارزی و نابینایی در آب‌های اعماق صحراهای سومالی پیدا شده است که هرچند از گذر زمان آگاهی دارد، اما طول روزهایش حدود دو برابر روزهای ماست.

سازوکار بدن اغلب حیوانات، تابع یک ساعت زیستی یا ریتم بیست و چهار ساعته‌ای است که با چرخه تکراری هر شبانه‌روز هماهنگی دارد، اما پژوهش‌های یک تیم بین‌المللی که نتایج آن به‌تازگی در نشریه زیست‌شناسی PloS منتشر شده است، نشان از وجود نوعی ماهی منحصربه‌فرد غارزی می‌دهد که نوسان ساعت بدنش حدود دو روز طول می‌کشد. این ماهی که Phreatichthys andruzzii نام دارد، حدود دومیلیون سال را در غارهای تاریک زیر صحرای سومالی، به انزوا گذرانده است. به‌گفته پروفسور «نیک فولکس» (Nick Foulkes) از مؤسسه فن‌آوری کارلسروهه آلمان، این گونه منحصربه‌فرد از آبزیان، به دلیل همین انزوای طولانی‌مدت‌اش از چرخه شبانه‌روز طبیعی زمین، در کانون توجه پژوهشگران واقع شده است.

این ماهی در جریان فرآیند تحول زیستی خود، دچار فقدان قوه بینایی و درک مقیاس محیطی شده است، چراکه در تاریکی محض این غارها، طبعاً احتیاجی هم به چنین قابلیت‌هایی نداشته است؛ اما گویا غیاب چرخه طبیعی هر شبانه‌روز برای این ماهی، تغییرات ژرف‌تری را در ریتم زندگی‌اش  به‌وجود آورده است.

هرچند که طول هر چرخه از ساعت داخلی بدن اکثریت پستانداران برای هرکدام‌شان متفاوت است و به نسبت میزان حساسیت به نور و فراوانی حضور در معرض آن تغییر می‌کند، اما در همگی‌شان اندکی بیش از ۲۴ ساعت طول می‌کشد. این مسئله هنگام سفر از میان مناطق زمانی متفاوت زمین محسوس است، اما در مقیاس‌های کوچک‌تر، می‌توان ساعت داخلی بدن را از طریق خاموش و روشن کردن برخی از «ژن‌های ساعتی» در اوقات مختلف روز، میزان کرد. این فرآیند، هرروزه به‌شکل خودکار انجام می‌شود، اما تابع چرخه شبانه‌روزی تغییر نور است.

مهم‌ترین اندامی که به حضور نور واکنش می‌دهد، چشم است، اما بیشتر سلول‌های بدن نسبت به تغییر تراز نور محیط حساس‌ هستند. در حیوانات غیرپستانداری نظیر ماهی‌ها، همین حساسیت سلولی نقش چشمگیرتری را به نمایش می‌گذارد. این یعنی حتی اگر این ماهی غارزی در گذر زمان نابینا شده باشد، هنوز بایستی بدنش در برابر تغییرات محیطی نور واکنش نشان بدهد، اما وقتی‌که همین واکنش‌ها را با واکنش‌های مثلاً یک گورخرماهی معمولی نسبت به قرارگیری در معرض یک محیط نورانی مقایسه کنیم، متوجه خواهیم شد که آن ماهی نابینا دیگر در عمل واکنشی نسبت به نور از خودش نشان نمی‌دهد. ساعت داخلی بدن این ماهی نابینا، بعد از تجربه حدود دو میلیون سال انزوا و بی‌نیازی از عکس‌العمل در برابر نور، تغییر پیدا کرده است.

با این‌حال این بدین‌معنی نیست که در بدن این ماهی نابینا نشانی از ساعت درونی به چشم نمی‌خورد، هر چند محرک‌های چنین ساعتی ممکن است از جنس نور نباشند. تغذیه منظم این ماهی، حاکی از وجود چرخه‌های شبانه‌روزی خاصی است که بی‌شباهت به بدن یک گورخرماهی نیست. به‌علاوه دانشمندان متوجه شده‌اند که دوره تناوب طبیعی ساعت درونی بدن ماهی نابینا، ۴۷ ساعت است. به‌گفته پروفسور فولکس، «این مسئله احتمالاً مربوط به مدت‌زمان دسترس‌پذیری غذا می‌شود، چراکه ما با سلب غذا از آن‌ها در عمل ساعت داخلی‌شان را هم از آن‌ها گرفته بودیم. اگر می‌توانستیم این آبزیان را حدود چند میلیون سال پیش ببینیم، حتماً هیچ نشانی از چرخه شبانه‌روزی در آن‌ها دیده نمی‌شد».

این تیم درصدد برآمده است تا بفهمد آیا فقدان تدریجی ساعت زیستی، پدیده رایجی در بین آبزیانی است که در تاریکی مطلق به‌سر می‌برند، یا خیر.