از زلزله چه می دانیم ؟

زمین‌لرزه یا زلزله لرزش و جنبش زمین است که به علّت آزاد شدن انرژی ناشی از گسیختگی سریع در گسل‌های پوستهٔ زمین در مدّتی کوتاه روی می‌دهد. محلّی که منشأ زمین‌لرزه است و انرژی از آنجا خارج می‌شود را کانون ژرفی، و نقطهٔ بالای کانون در سطح زمین را مرکز سطحی زمین‌لرزهمی‌گویند. پیش از وقوع زمین‌لرزهٔ اصلی معمولاً زلزله‌های نسبتاً خفیف‌تری در منطقه روی می‌دهد که به پیش‌لرزه معروف‌اند. به لرزش‌های بعدی زمین‌لرزه نیز پس‌لرزه می‌گویند که با شدّت کمتر و با فاصلهٔ زمانی گوناگون میان چند دقیقه تا چند ماه رخ می‌دهند.

زمین لرزه نتیجهٔ رهایی ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین است که امواج ارتعاشی را ایجاد می‌کند. زمین‌لرزه‌ها توسط دستگاه زلزله‌سنج یا لرزه‌نگار ثبت می‌شوند. مقدار بزرگی یک زلزله متناسب با انرژی آزاد شده زلزله است. زلزله‌های کوچک‌تر از بزرگی ۳ ریشتر اغلب غیر محسوس و بزرگ‌تر از ۶ ریشتر خسارت‌های جدی را به بار می‌آورند.

در نزدیکی سطح زمین، زلزله به صورت ارتعاش یا گاهی جابجایی زمین نمایان می‌شود. زمانی که مرکز زمین‌لرزه در داخل دریا باشد، در صورت تغییر شکلزیاد و سریع بستر دریا باعث ایجاد سونامی می‌شود که معمولاً در زلزله‌های بزرگ‌تر از بزرگی هشت ریشتر اتفاق می‌افتد. ارتعاشات زمین باعث ریزش کوه و همین‌طور فعالیت‌های آتشفشانی می‌شوند.

در حالت کلی کلمۀ زمین‌لرزه هر نوع ارتعاشی را در بر می‌گیرد – چه ارتعاش طبیعی چه مصنوعی توسط انسان – که موجب ایجاد امواج ارتعاشی می‌شود. زمین‌لرزه‌ها اغلب نتیجه حرکت گسل‌ها هستند، و همین‌طور می‌تواند حاصل فعالیت‌های آتشفشانی، ریزش کوه‌ها، انفجار معدن‌ها و آزمایش‌های هسته‌ای باشد.

نقطهٔ آغازین شکاف لرزه را کانون می‌نامند. مرکز زمین‌لرزه نقطه‌ای در راستای عمودی کانون و در سطح زمین است.

انواع زلزله

زلزله‌ها از دید جهت آزاد شدن انرژی به دو گونهٔ افقی و عمودی تقسیم‌بندی می‌شوند. خرابی‌های عمده و وسیع معمولاً بر اثر زلزله‌هایی از نوع افقی صورت می‌پذیرند. چرا که اغلب بناها در برابر بارهای عمودی مقاومت کافی دارند.

براساس میزان خرابی به وجود آمده زلزله‌ها به ده درجه بر مبنای مرکالی تقسیم می‌گردند.

طبقه‌بندی بر اساس شیب سطح گسل

زمین‌شناسان گسل‌ها را بر اساس لغزش به سه دسته تقسیم می‌کنند:

1. در صورتی که لغزش کلی در جهت شیب گسل باشد، گسل شیب‌لغز (Dip-slip fault) نامیده می‌شوند.
2. در صورتی که لغزش کلی به موازات امتداد گسل باشد، گسل امتدادلغز (Strike-slip fault) نامیده می‌شوند.
3. در صورتی که لغزش دارای هر دو مؤلفهٔ امتدادی و شیبی باشد، گسل مورب‌لغز (Oblique-slip fault یا Diagonal-slip fault) نامیده می‌شوند.

گسل شیب‌لغز

گسل‌های شیب‌لغز هم می‌توانند «عادی» باشند و هم «معکوس». گسل‌های عادی هنگامی ایجاد می‌شوند که پوستهٔ زمین تحت کشش باشد. در گسل‌های شیب‌لغز عادی فرادیواره نسبت به فرودیواره به سمت پایین حرکت کرده‌است. وضعیت گسل‌های معکوس، خلاف گسل‌های عادی است؛ بدین معنی که فرادیواره نسبت به فرودیواره به سمت بالا حرکت می‌کند. گسل‌های معکوس هنگامی ایجاد می‌شوند که پوستهٔ زمین تحت فشار باشد. شیب گسل‌های معکوس نسبتاً زیاد و بیش از ۴۵° است.

گسل‌های رانده جابه‌جایی‌ای همانند گسل‌های معکوس دارند منتها شیب صفحهٔ گسل کمتر ار ۴۵° است.

گسل امتدادلغز

در گسل‌های امتدادلغز جابه‌جایی به موازات امتداد گسل صورت می‌گیرد.در این نوع گسل‌ها سطح گسل تقریباً عمودی است. گسل‌های امتدادلغز راست‌بر را گسل‌های راست‌لغز و گسل‌های امتدادلغز چپ‌بر را گسل‌های چپ‌لغز نیز می‌نامند.

گسل مورب‌لغز

گسلی که هم مؤلفهٔ لغزشی امتدادی داشته باشد و هم مؤلفهٔ لغزشی شیبی، گسل مورب‌لغز نام دارد. تقریباً همهٔ گسل‌ها هر دو مؤلفه را دارند، ولو کوچک. در نتیجه برای اینکه همهٔ گسل‌ها در این دسته جای نگیرند، لازم است که هر دو مؤلفهٔ گسل‌های مورب‌لغز قابل اندازه‌گیری و درخور توجه باشند.

لیست گسل های ایران

البته گسل ها با یکدیگر تفاوت داشته دارند و همین موضوع را می توان دلیلی دانست که قدرت تمام لرزه های که در منطقه های پر لرزه اتفاق می افتد کاملا متفاوت بوده است.

باید بدانید که به هر گونه شایعه در مورد زلزله نباید دقت کنید بلکه دلایل زلزله های که اخیرا رخ داده با توجه به متن فوق مشخص می شود و این شایعه ها فقط سبب می شود ترس و وحشت در مردم ایجاد شود.

پیش‌لرزه

 زمین‌لرزه‌ای است که پیش از لرزهٔ شدیدتر اصلی روی می‌دهد و از نظر زمانی و مکانی به لرزهٔ اصلی مرتبط است. تشخیص اینکه یک زمین‌لرزه، پیش‌لرزه است یا لرزهٔ اصلی یا پس‌لرزه، تنها پس از رخ دادنش امکان‌پذیر است. یکی از مدلهایی که برای پیش لرزه، زلزله ی اصلی و پس لرزه پیشنهاد شده است، همانند آبشاری است که وقایع به دنبال یکدیگر ادامه می یابند. اولین ترک ها و شکست ها با پیش لرزه آغاز می شود، این پیش لرزه باعث امکان آزاد شدن انرژی بزرگتری می شود که زلزله ی اصلی را تشکیل می دهد، و در آخر، پس لرزه ها ترک های کوچکی هستند که در انتها رخ می دهند. زمان میان یک پیش لرزه با زلزله ی اصلی هیچ الگوی تا کنون شناخته شده ای ندارد. حتی گفته می شود زمین‌لرزه اندونزی (۲ نوامبر ۲۰۰۲) پیش لرزه ای برای زمین‌لرزه و سونامی اقیانوس هند (۲۰۰۴) بوده است. در برخی شرایط که گسل های موجود در منطقه برای مدت مدیدی فعالیت نداشته اند، مشاهده ی یک زلزله ی کم انرژی می تواند به صورت احتمالی به عنوان یک پیش لرزه برای آزاد شدن انرژی های بیشتر تلقی گردد. به عنوان مثال، ارگ بم نشان از ساکت بودن گسل بم کرمان دارد، و زلزله های خفیف در چهارم دی ماه ۱۳۸۲ و چند ساعت پیش از زمین‌لرزه بم می توانست به عنوان پیش لرزه تلقی شود. اگر دستگاه های لرزه نگار شهر بم به صورت آنلاین به سیستم لرزه نگاری تهران متصل بودند، احتمالاً مسئولین می توانستند مردم را از خانه های خود تخلیه کنند. هم اکنون سیستم لرزه نگاری کشوری به صورت آنلاین و یکپارچه فعالیت می کند.

چرا میزان زلزله در ایران ایران زیاد است ؟ 

به درستی مشخص نیست که چرا زلزله بوجود می‌آید، اما همانطور که قبلا اشاره شد تجمع انر‍ژی در درون زمین از یک طرف و افزایش نیروی زیاد در درون زمین و عدم تحکمل طبقات زمین برای نگهداری این انرژی از طرف دیگر موجب شکسته شدن زمین در بعضی نقاط آن شده و انرژی از محل آن آزاد می شود. این شکستگی که اکثرا با جابجایی زمین اتفاق می‌افتد باعث خطرات و ایجاد لرزش زمین می‌شود که به آن زلزله گفته می‌شود.

یکی از اصلی ترین دلایلی که می توان برای زلزله های ایران بیان کرد، قرار گیری ایران روی کمربند زلزله است که بیشتر شهرهای که این روزها دچار زلزله شده اند بر روی این کمربند قرار گرفته اند.

برخی از مناطق در ایران هستند که با نام ” مناطق سفید” شناخته می شوند یعنی نسبت به دیگر مناطق دارای خطر کمتری می باشند و مناطقی هستند که حتی در زمان های سه هزار سال یکبار هم دچار زلزله های بالای ۶ ریشتر نخواهند شد.

یکی دیگر از دلایل صفحهٔ ایران با صفحه عربستان است.

صفحهٔ تکتونیکی کوچکی است که با صفحات اوراسیا، عربستان، هند-استرالیا و آدریاتیک-ترکیه-یونان هم‌مرز است.

دریای تتیس که زمانی تمام ایران را می‌پوشاند .در آغاز دورهٔ سنوزوئیک در ۶۵ میلیون سال پیش به خط ناوهای باقیمانده‌ای تقلیل یافته بود که تنها بخشی از آن را هنوز دریا فرا می‌گرفت.از سوی دیگر آنچه که امروزه با عنوان منطقهٔ دریای سرخ-خلیج عدن می‌شناسیم در حال گسترش بیشتری بود.درنتیجهٔ این رویداد، بخشی بزرگ به‌نام صفحهٔ عربستان جدا شد و شروع به حرک به سمت شمال-شرق نمود، صفحهٔ ایران را به‌شدت فشرد و باعث شد تا کوه‌های زاگرس ارتفاع یابند. این جابجایی صفحه‌ای را حتی امروز نیز در جریان می‌دانند و بیشتر زمین‌لرزه‌های ایران در مرز برخورد این دو صفحه در منطقهٔ زاگرس متمرکز است.

همچنین صفحهٔ ایران در نقطه‌ای جنوبی‌تر در مکران (واقع در جنوب شرقی ایران) با پوسته اقیانوسی برخورد نمود که این پوسته به زیر صفحهٔ ایران رفت. نتیجهٔ این برخورد پدیدآمدن رشته‌کوه‌هایی عظیم بود .اما در مقایسه با منطقهٔ زاگرس، فعالیت‌های زمین‌لرزه‌ای کمتری در اینجا وجود دارد.

بخشی از این تغییر شکل در پوسته به صورت زلزله در ایران رخ می دهد. زلزله ها در منطقه جنوب ایران مثلا در شهر بندرعباس بیش از هر جای دیگر ایران رخ می دهد و در شهر آبادان کمتر از هر جای دیگری و این به موقعیت این شهر ها در نزدیکی یا دوری از مناطق و گسل های فعال در پوسته ایران بستگی دارد.

حرکت این صفحه چه آثار و نتایجی روی فلات ایران دارد؟ نتیجه این حرکات بر روی فلات ایران، کوتاه شدگی این فلات در حدود ۳۰ میلیمتر در سال است که حدود ۱۰ میلیمتر از این کوتاه شدگی در زاگرس و حدود ۲۰ میلیمتر نیز در ایران مرکزی، البرز، کپه داغ و شرق ایران رخ می دهد. ضمنا فلات آناتولی (ترکیه)  نیز به میزان کلی حدود ۲۰ میلیمتر در سال حرکتی به سمت غرب دارد.

در اثر این تغییر شکل، رشته کوه های زاگرس در جنوب غرب و البرز و کپه داغ در شمال و شمال غرب ایران و همچنین یک پهنه فرورانش در جنوب شرق در ناحیه مکران و در مرز برخورد زاگرس به فلات ایران در پهنه گسله زاگرس شکل گرفته است. همچنین چین خوردگی و گسلش و وقوع زمین لرزه ها نیز حاصل همین تغییر شکل و کوتاه شدگی است. محققان نشان داده اند که بالاآمدگی و فرآیش رشته کوه های زاگرس در حدود ۵ میلیون سال اخیر موجب شده است که میزان کوتاه شدگی و نزدیک شدن دو ورقه عربی و ایران در این مدت حدود ۳۰ درصد کمتر شود.

توصیه‌های لازم هنگام وقوع زلزله

یکی از کارهای مهم آن است که خود را آماده کنیم تا در صورت وقوع زلزله، بدانیم باید چه کار کنیم. آماده بودن و دانستن این‌که موقع زلزله چه کاری باید انجام داد، می‌تواند در صورت وقوع زلزله بعدی جان بسیاری از افراد را نجات دهد.

• زمان وقوع زلزله قبل از هر چیز آرامش خود را حفظ کنید. ترس و وحشت، سرعت عمل و صحت رفتار شما را کاهش می‌دهد. پس با اعتماد به نفس به سرعت نکات ایمنی را انجام دهید.
• دورۀ متوسط یک زمین‌لرزه زیر ۳۰ ثانیه است، اما برای زلزله‌های شدیدتر این زمان می‌تواند به چند دقیقه نیز برسد.
• به محض احساس وقوع زلزله، اگر ساختمانی یک طبقه است و نزدیک در خروجی هستید، سریعاً از آن خارج شوید و به فضای باز بروید.
• در صورتی که در ساختمان اداری چندین طبقه یا در مدرسه هستید، هر چه زودتر به زیر میز تحریر پناه ببرید و به طرف راه‌های خروجی هجوم نبرید، زیرا ممکن است همه همین تصمیم را داشته باشند و پلکان‌ها شکسته یا با جمعیت مسدود شده باشند.
• سعی کنید زیر یک میز پناه بگیرید.
• زیر میز محل مناسبی برای پناه‌گیری است. در کلاس مدرسه زیر میز تحریر خود پناه ببرید.
• اگر به میز دسترسی ندارید به کنار دیواری بروید و به آن بچسبید.
• مثلث زندگی: در سایۀ لوازم خانه مانند کنار مبل، یخچال، ماشین لباسشویی و … پناه بگیرید تا در صورت ریختن آوار در فضای بین وسیله و آوار (مثلث زندگی) محفوظ بمانید.
• اگر خارج از ساختمان هستید، از نزدیک‎شدن به ساختمان‌های بلند، دیوارها و دیگر اشیایی که ممکن است فرو بریزد اجتناب کنید.
• اگر داخل ساختمان هستید، مواظب افتادن آجر، لوستر و سایر وسایلی که ممکن است بلغزند یا واژگون شوند، باشید. از پنجره‌ها و آیینه‌ها فاصله بگیرید و در صورت احساس خطر به زیر میز، تخت‌خواب، میان چارچوب‌های محکم درب – که شیشه و پنجره ندارند – یا به گوشه‌ای دور از پنجره‌ها پناه ببرید.
• محل امنی در داخل ساختمان انتخاب کرده و تا پایان لرزه‌ها در آنجا پناه بگیرید.
• قبل از اتمام لرزه‌ها سعی کنید از محل خارج شوید.
• سعی کنید تا وقتی تکان‌ها رفع نشده سر جای خود بمانید. سپس در کمال خونسردی و نظم محل را ترک کنید.
• یکی از مهم‌ترین کارهایی که قبل از وقوع زمین‌لرزه باید انجام دهید، تهیه جعبۀ کمک‌های اولیه و انتخاب جای مناسب و ایمن برای دسترسی آسان به آن است.

منبع : independent-wikipedia-padenanet