اصول و مبانی معاشرت اسلامی
۱- رضایت خداوند در دوستی ها و دشمنی ها
عالی ترین مرتبه ی ایمان ، در این جمله امام صادق(ع) نهفته است :
من احب لله و ابغض لله و اعطی لله فهو ممن کمل ایمانه[۱]
هرکس برای خدا دوست بدارد و برای خدا دشمن بدارد و برای خدا عطا نماید ، از کسانی است که ایمانش کامل گشته است
چنانچه در قسمت بعد اشاره خواهد شد ، یکی دیگر از اصول معاشرت اسلامی انتخاب صحیح معاشر است . در این میان عالی ترین ملاک در انتخـاب معـاشر همدم آن است که دوستی ها و دشمنی ها برای کسب رضای خدا صورت گیرد .
۲- دقت در انتخاب دوست و هم نشین
معاشرت بازار تبادل اخلاق است ، بسیاری از محاسن و رذایل اخلاقی از طریق هم نشینی انتقال می یابد .
اگر از انسان های موفق بپرسند که عامل موفقیت شما چه بود ؟ بی درنگ یکی از عوامل مهم موفقیت خود را رفاقت با دوستان خوب اعلام می دارند . در مقابل ، اگر از انسان های شکست خورده در زندگی بپرسند علت ناکامی هایتان چه بود ؟ خواهند گفت : دوست ناباب .
معاشرت با دوستان بد ، انسان را از مسیر تکامل باز می دارد . از این رو مسلمان باید دوستان خود را بر پایه ی دین برگزینند ؛ یعنی در خصوص اینکه با چه کسانی معاشرت نماید و با چه کسانی معاشرت نکند ، باید نظر اسلام را ملاک عمل قرار دهد .[۲]
۳- اعتدال و میانه روی در معاشرت
میـانــه روی بهتـرین و پسنـدیــده تـرین شیـوه در جنبـه هـای مختلـف زنــدگی است . امــام موسی کاظم(ع)فرموده است :
« خیر الامور اوسطها۳]» « بهترین کارها اعتدال و میانه روی است . »
یکی از اصول معاشرت ، میانه روی است و مسلمان مکلف است زندگی خویش را براساس اعتدال و میانه روی اداره کند . امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید :
« ان القصد امر یحبه الله عزوجل ، و انّ السرف امر یبغضه الله عزوجل[۴] » .
« میانه روی کاری است که خداوند آن را دوست دارد و زیاده روی امری است که خدا از آن ناراضی است . »
در معاشرت نیز افراط و تفریط هر دو مذموم و ناپسند ست . علاوه بر این ، در ابزار دوستی و دشمنی نیز باید میانه رو بود . امام صادق(ع) در این باره می فرماید :
« لایطلع صدیقک من سرک الاّ علی ما لو اطلع علیه عدوک لم یضرک فانّ الصدیق ربما کان عدواً[۵]»
« به هنگلم دوستی همه اسرارت را مگو مگر آن اسراری که اگر دشمن تو بفهمد به تو ضرری نمی رساند ، چون ممکن است دوستی شنا از بین برود و تبدیل به دشمنی شود . »
۴- امتحان هم نشین
اعتماد به ظاهر افراد ، کار مذمومی است ؛ چنان که سوء ظن به افراد ناپسند است . لذا انسان باید کسی را که می خواهد با او پیمان دوستی ببندد ، بیازماید .
امام صادق(ع) در بیان شیوه ی امتحان مردم می فرماید :
« لاتغترّوا بصلاتهم و لابصیامهم ؛ فان الرجل ربمـا لهج بالصلاه والصوم حتی لو ترکه استوحش ولکن اختبروهم عندصدق الحدیث و اداء الامانه[۶]. »
« به روزه و نماز مردم فریب نخورید ، زیرا چه بسا انسان به نماز و روزه شیفته شود تا آن جا که اگر ترک کند به هراس می افتد ، بلکه آن ها را به راستگویی و امانتداری بیازمایید . »
۵- معاشرت به تناسب روحیات افراد
زندگی در جامعه های بشری ، اخلاقی انعطاف پذیر می طلبد . در جامعه افراد گوناگون با روحیات مختلف زندگی می کنند ؛ جماعتی زودرنج اند و برخی سعه صدر دارند ؛ عده ای بذله گو هستند و گروهی جدی و خشن ، بعضی از نرم خویی انسان سوء استفاده می کنند و گروهی …
روشن است که بر این اساس ، با همه ی افراد نمی توان به یک گونه رفتار کرد بلکه با هر کس باید طبق شناختی که از روحیه ی او داریم ، معاشرت نماییم .[۷]
امام علی(ع) در این باره می فرماید :
« مقاربه الناس فی اخلاقهم امن من غوائلهم[۸] »
« متناسب با خلق و خوی مردم با آن ها معاشرت و رفتار کردن ، از شر آن ها در امان ماندن است . »
۶- رعایت حق هم نشین
این موضوع از نکات مهم معاشرت است که رعایت آن ، مایه ی استحکام پیوندهای اجتماعی
می گردد . باید توجه داشت که افراد نسبت به هم حقوق و تکالیفی دارند ؛ از جمله حقوق پدر بر فرزند و فرزند بر پدر ، حقوق همسایه و حقوق دوست .
در این میان حق الناس در اسلام اهمیت فراوانی دارد و حتی از حق الله بالاتر است[۹] ؛ چنان که امام علی(ع) می فرمایند :
« جعل الله سبحانه حقوق عباده مقدمه علی حقوقه[۱۰]»
« خداوند حقوق بندگانش را بر حقوق خودش مقدم داشته است . »
یکی از حقوقی که مردم بر یکـدیگر دارند ، حق هم نشین است . امـام سجاد در این باره می فرماید :
« امّا حق الصاحب ، فــان تصحبه بالتفضل والانصاف و تکرمه کما یکرمک … و کن علیه رحمه ولاتکن علیه عذاباً[۱۱] »
« حق همراه این است که با انصاف و بخشایش با او مصاحبت نمایی و او را آن گونه اکرام کنی که او تو را اکرام می کند … و بر او مایه ی رحمت باشی نه عذاب . »
۷- ارزشمندی ؛ محوردوستی
یکی دیگر از اصول معاشرت در اسلام ، دوستی و هم نشینی براساس ارزشمندی است . از نظر اسلام هرچه فرد به ارزش های اسلامی پایبندتر باشد احترام به او لازمتر است . مسلمان ملزم است در معاشرت خود به افراد براساس میزان تقیدشان به ارزش ها احترام بگذارد .[۱۲]
امام علی(ع) می فرمایند :
« ظلم المعروف من وضعه فی غیر اهله[۱۳] »
« کسی که نیکی را درباره ی نااهلان به کار برد ، به آن جفا کرده است . »
۸- محبت و احترام متقابل
اساس معاشرت بین مسلمانان بر احترام و محبت متقابل استوار است .
خداوند در قرآن کریم می فرماید :
« ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَهِ[۱۴] »
« علاوه بر این از زمرهى کسانى باشد که گرویده و یکدیگر را به شکیبایى و مهربانى سفارش کردهاند . »
سفارش کردند بعضی از ایشان بعضی دیگر را به ترحم و احسان بر اهل فقر و صاحبان مسکنت و بینوایان ، و به گفته ی بعضی سفارش کنند بر ترحم و محبت و مرحمت در بین خودشان ، پس ترحم کنند تمام مردم همدیگر را .[۱۵]
[۱]- محمد بن حسن حرعاملی ، وسایل الشیعه ، ج ۱۶ ، ص ۱۶۵ ، باب ۱۵ ، ح ۱
[۲]- مهراب صادق نیا ، سیمای روزانه مسلمان ، ص ۷۴
[۳]- محمد بن یعقوب کلینی ، اصول کافی ، ج ۶ ، ص ۵۴۱
[۴]- علی بن الحسین بابویه (شیخ صدوق )، خصال ، جامعه مدرسین ، قم ، ۱۴۰۳ ه.ق ، ص ۱۰
[۵]- محمد بن حسن حرعاملی ، همان ، ج ۱۲ ، ص ۱۴۷
[۶]- محمد بن یعقوب کلینی ، همان ، ج ۲، ص ۱۰۴
[۷]- مهراب صادق نیا ،سیمای روزانه فرد مسلمان ، ص ۷۶
[۸]- نهج البلاغه ، محمد دشتی ، حکمت ۴۰۱ ، ص ۷۲۶
[۹]- مهراب صادق نیا ، همان ، ص ۷۷
[۱۰]- عبدالواحد تمیمی آمدی ، غررالحکم و دررالکلم ، ص ۴۸۰ ، ح ۱۱۰۳۹
[۱۱]- محمد بن حسن حرعاملی ، وسایل الشیعه ، ج ۱۵ ، ص ۱۷۷
[۱۲]- مهراب صادق نیا ، همان ، ص ۷۸
[۱۳]- حسین نوری ، مستدرک الوسایل ، ج ۱۲ ، ص ۳۵۳
[۱۴]- سوره بلد ، آیه ۱۷
[۱۵]- علی فضل بن الحسن طبرسی ، تفسیر مجمع البیان ، ترجمه محمد رازی ، انتشارات فراهانی ، چاپ دوم ، ۱۳۵۹ ، ج ۲۷ ، ص ۱۰۶
پژوهشگر :سعیده زارع هرندی
