به سوی مریخ

آخرین پیشرفتها در زمینۀ نجوم – کشف آب در سطح مریخ و تیتان (یکی از اقمار زحل)، کشف امواج جاذبه و وجود احتمالی نهمین سیاره در منظومۀ شمسی – الهامات قرون و اعصار دور بشری را که با غور در آسمان شب کسب شده اند، جان تازه ای بخشیده اند. رشد سریع و بیسابقۀ تکنولوژی انجام موفقیت آمیز چندین پروژۀ متهورانه را میسر کرده است، که از آن میان باید از مهمترین آنها یعنی نشاندن روبوت متحرک “کنجکاو” بر سطح مریخ و پرتاب سفینۀ کاوشگر کاسینی، که اکنون گرداگرد زحل و ماههای آن در حرکت است، نام برد. این اقدامات دانشمندان را به اعزام فضانوردان به سیارات منظومۀ شمسی، خاصه به مریخ، تشویق کرده اند. سازمانهائی چون فضای ایکس (SpaceX) و “مریخ یک سرمایه گذاری است”، با سرمایه های گداریهای کلان،  از زمره مبلغان در این پروژه هایند و امید دارند که در خلال یکی-دو دهۀ آینده این پروژه ها را به سودآوری برسانند.

به لحاظ فنی هم هنوز کار ساده نیست

گرچه “مستعمره کردن سیارۀ سرخ (مریخ)” یک ایدۀ علمی – تخیلی به نظر می رسد، اما این ایده حمایت و علاقۀ قابل توجهی را در میان دانشمندان پرنفوذی چون استپن هاوکینگ، نیل دِ گراسه تیسون، جی. ریچارد گوت، باز الدرین و بیل نای جلب کرده است. دلیل اصلی این علاقه مندی درک این نکته است که بقای ابدی بشر بر روی کرۀ زمین فرضی است که با تاریخ ناهمخوان است. در تاریخ هستی زمین، بسیاری از انواع منقرض شده اند. دایناسورها شناخته شده ترین نمونه اند. ابداً تضمینی وجود ندارد که نوع بشر قادر باشد، علیرغم تغییرات “زیانبار” کنونی و آتی در محیط پیرامونی، که ناشی از مصرف منابع طبیعی اند و در اثر سوانح طبیعی تقویت می شوند، باقی بماند.

با این حال طرح مستعمره کردن دیگر سیارات منظومۀ شمسی از زمره طرحهائی است که به ده ها سال تدارک، و بودجه های عظیم نیاز دارد تا تکمیل شود. هر طرح اکتشاف فضائی در مکانیسمها و مناسبات کنونی از سوئی با چندین چشم اسفندیار همراه بود و از سوی دیگر تغییراتی را برانگیخته است. طرح سفر به ماه پیشرفت در تولید دستگاه تنظیم ضربان قلب، قلب مصنوعی، تکنولوژی غیرتهاجمی ماوراء صوت، سیستمهای بافت برداری از سینه، سیستمهای تنفسی هوای فشرده، دوربینهای مادون قرمز، لوازم خانگی بی سیم، سیستمهای خانگی تشخیص دود، هواپیماهای با مصرف مؤثر، و سیستمهای تصفیۀ آب را ایجاب کرد. سفر به مریخ به خودی خود مستلزم اتوماسیون بیشتر، روشهای پیچیده تر کشت محصولات زراعی، روشهای پزشکی تماماً ماشینی شده، و کنترل جامعتر عوامل محیطی را ایجاب می کند. ممکن است حتی پساپس معلوم شود که میلیاردها دلاری که صرف سفرهای اکتشافی فضائی شده اند، بهتر می بود اگر برای حل مسائل حاد در روی همین زمین می شدند. نیز ممکن است استدلال شود که چنین تهاجمی برای تسخیر فضا، اگر بودجۀ فضائی دولتها را با بودجۀ نظامی آنها مقایسه کنیم، ابداً نامعقول نیست.

چرا مریخ؟

مشخصه های اقلیمی مریخ بی شباهت به مشخصه های اقلیمی زمین به نظر نمی رسند. به علاوه این سیارۀ سرخ شبهۀ وجود آب در بستر رودخانه های خشک را برانگیخته است، که می تواند شاخصی از حیات نیز باشد. اشکالی از حیات ماوراء زمینی می توانند وجود داشته باشند و نیل به نگره های علمی در بارۀ روندهای تحول بر سیارۀ مریخ را میسر سازند. چنین امکانی نه فقط دانشمندان را مسحور می کند، بلکه همچنین راهی است برای درک روندهای شیمیائی که به عنوان مصالح ساختمان حیات عمل می کنند.

علاوه بر این، تحولات گستردۀ “زیانبار” محیطی و تغییرات اقلیمی، می توانند از مریخ نوعی “یادگار زمین” را بسازند؛ یادگاری که قادر است آیندۀ زمین را در برابر ما ترسیم کند. مطالعه ای در تغییرات اکید اقلیمی، شکل گیری سیاره ای و ساختارپذیری زمین مریخ قطعاً دیدگاه های شورانگیزی را در بارۀ طرق تغییرات و تحول سیارات به دست خواهند داد. یک امتیاز جنبی این خواهد بود که اثرات اقامت در مارس بر بدن انسان، در شرایط نیروی ثقلی که ۶۲ درصد نیروی ثقل زمین است، می تواند مطالعه شود.

تصویری نه چندان پرجلوه

تلاشهای اخیر برای مستعمره کردن و اکتشافات فضائی چندان هم که انتظار می رفت، امیدبخش نیستند. یک تحقیق اخیر در بارۀ پیشرفت پروژه های ناظر بر دسترسی به مارس چندین نقص را در این پروژه ها آشکار کرده است. مهمترین نقص این واقعیت است که مدنیت مریخ نمی تواند مادام که کالاهای لازم برای زندگی در مریخ تولید نشده اند، مستقلاً تحقق یابد. هر کوششی برای کشاندن مستمر مسائلی که از وضع زمین ناشی می شوند، به موضوعات درگیر این پروژه ها، به افزایش حاد هزینه های این پروژه ها می انجامد و این پروژه را به لحاظ اقتصادی غیر قابل ادامه می سازد. بسیاری از الزامات تکنولوژیک مورد نیاز این پروژه ها، مثل تأمین الزامات زیست بر مریخ، نشست و برخاست بر مریخ، امکانات حیات دگردیسی شده، هنوز وجود ندارند. هدف پروژۀ “مارس یک …” دایر بر اعزام شمار فزاینده ای از افراد به یک مستعمرۀ مریخی، خود مستلزم افزایش مداوم مناطق و در نتیجه افزایش هزینه ها و ابزارهائی برای تولید محصول است، و واقعیت این است که هیچ حسابی برای این افزایش هزینه ها باز نشده است.

غلیه بر شرایط حاد اقلیمی، خطر تشعشعات، پرورش گیاهان در محیطهای بسته و زیرزمینی، و خطر سفرهای فضائی به قدر کافی پرهزینه اند. به علاوه این باور نیز هست که اکوسیستم مریخی، همچون اکوسیستم زمین، با خطرات متعددی مواجه خواهد شد. میلیونها میکروب، چه روی و چه در درون بدن و ابزارهای انسانی وجود دارند و معرفی این همه ارگانیسم زنده به یک محیط خارجی کاملاً می تواند میکروارگانیسمهای مریخی را، اگر وجود داشته باشند، نابود کنند. این میکروارگانیسمها احتمالاً کارکردهای حیاتی معینی را در محیط مریخ به تحرک واخواهد داشت. به طریق اولی ، انسانها نیز ممکن است در اثر فعالیتهای باکتریها آسیب ببینند و این به نوبۀ خود به آلودگی اکوسیستم زمین کشیده شود.

یک ادعای جسورانۀ دیگر؟

رؤیای بزرگ اکتشاف و احتمالاً مستعمره کردن مریخ حاوی اشتباهات متعددی است که می توانند این پروژه را به نتیجۀ معکوس بکشاند. بزرگترین دشواری در این موقعیت این است که دانشمندان فاقد دانش کافی در مورد مریخ اند. از طرف دیگر جای انکار نیست که دسترسی به دیگر سیاره ها تحقیقات علمی را به دانش بیکرانی مجهز خواهد کرد، اگرچه که نخستین چند سفر انجام شده صرفاً به منظور بررسی امکان انتقال ابزار، و نه برای انتقال افراد، صورت گرفته اند. تسخیر مارس تهور طولانی مدتی است که به نظر می رسد با چالشها و بهره های بسیاری همراه خواهد بود. اما تردیدی هم نیست که این رؤیا به مراتب به تحقق نزدیکتر از آن است که ممکن است به نظر آید.