شهرستان مرند، مدفن مادر نوح نبی به روایات باستانی ارامنه

بطلیموس، جغرافیادان یونانی قبل از میلاد، از مرند به نام (ماندگار) نام برده و آن را یکی از آبادترین شهرها در تاریخ می‌خواند. در روایات باستانی ارامنه آمده است که مادر نوح در مرند مدفون شده و کلمه‌ی مرند از یک فعل لغت ارمنی به معنای تدفین اشتقاق یافته است. بر اساس اسناد اورارتویی، سابقه‌ی شهرنشینی در مرند تا اواسط هزاره‌ی سوم قبل از میلاد می‌رسد، در حالی که در تپه‌های باستانی (گرگر)، ظروف سفالی و ابزارهایی از هزاره‌ی پنجم قبل از میلاد دیده شده‌ است. همچنین در تپه خاکستری (قلعه مرند) نیز آثاری از هزاره چهارم قبل از میلاد به دست آمده ‌است. شهر مرند نسبت به شهرهای دیگر استان، بیشتر جنبه‌ی تجارتی دارد. به ‌طوری‌که بیشترین پاساژها و مراکز خرید پس از مرکز استان در این شهر قرار دارد. افزودنی است که بزرگ‌ترین بازار مدرن شمال‌غرب کشور در این شهر در حال ساخت است.

جغرافیای شهرستان مرند

شهرستان مرند با وسعت ۳۲۸۶ کیلومتر مربع (۷/۲ درصد مساحت استان) در ۶۰ کیلومتری تبریز واقع شده و از سمت شمال با شهرستان جلفا، از سمت شرق با شهرستان‌های ورزقان، از سمت غرب با استان آذربایجان‌غربی و از سمت جنوب با شهرستان شبستر هم‌مرز است.

تاریخچه شهرستان مرند

بر اساس تحقیقات تاریخی، مرند در اقتدار کلده و آشور مرکز مهمی بوده است. به روایتی کلمه مرند در زبان ارمنی به معنای دفن یا دفینه است که‌ بنا به قولی محل دفن مادر نوح پیغمبر است. مورخان قدیم نوشته‌اند که مرند پایتخت واسپورگان در دوره ساسانی بوده و بقایای آتشکده‌ای در تپه خاکستری مرند می‌تواند دلیل آن باشد. در تواریخ قدیم نقطه‌ای که از لحاظ جغرافیایی منطبق با سرزمین مرند بوده به نام‌های مورندا و مانداگارانا معروف بوده و نشانه‌هایی از تمدن ساسانی و مادها در این منطقه وجود دارد که از طرف بسیاری از مورخان تایید شده است. بطلمیوس جغرافی‌دان معروف یونان از این منطقه به نام مانداگارانا یاد می‌کند که منطبق بر مرند امروزی است.

آب و هوای شهرستان مرند

وجود آب و هوای معتدل سرد و همچنین نامناسب بودن بارش سبب شده که پوشش گیاهی این شهرستان نیز از آب و هوای آن تبعیت نماید. بدین معنی که اگر بارش و میزان نزولات هوا متناسب باشد پوشش گیاهی بهتر رشد کرده و در غیر این صورت وضع پوشش گیاهی مطلوب نخواهد بود. پوشش گیاهی این منطقه از نوع استپ بوده و در بهار رویش گیاهی به مدت ۱۱ روز تمام مناطق کوهستانی میشاب و سایر مناطق را می‌پوشاند. ارتفاع گیاهان تا ۶۰ سانتی‌متر نیز می‌رسند. شهرستان مرند در منطقه کوهستانی قرار گرفته و بیش از دو سوم مساحت آن را اراضی ناهموار تشکیل می‌دهد. بنابراین ارتفاع اراضی جلگه‌ای از سطح دریا بین ۹۰۰ تا ۱۵۰۰ متر متغیر بوده که ارتفاع پست‌ترین نقطه در دشت یکانات از سطح دریا ۹۰۰ متر و در مرتفع‌ترین نقطه یعنی قله میشاب (میشو) بالغ بر ۳۱۲۵ متر می‌شود.

نقاط دیدنی و تاریخی شهرستان مرند

آبشار عیش آباد

آبشار عیش‌آباد یکی از جاذبه‌های طبیعی استان آذربایجان‌شرقی است که در قسمت کوهستانی میشو غربی در جوار روستای عیش‌آباد از توابع دهستان میشاب شمالی بخش مرکزی شهرستان مرند است که در ۲۰ کیلومتری شهرستان مرند واقع شده است. موقعیت جغرافیایی آبشار عیش‌آباد N۳۸۲۰۵۰ E۴۵۳۶۳۶ است.

اگر اهل طبیعت‌گردی هستید و پای سختی‌های راه برای دیدن زیبایی‌های طبیعت می‌ایستید، آبشار عیش‌آباد گزینه مناسبی برای شما است. بخشی از جاده منتهی به آن اتومبیل رو و بقیه راه کوهستانی است. حدود ۳۰۰ مترمربع وسعت دارد و در جوار کوه و دره منظره بدیعی از زیبایی طبیعت را به نمایش گذاشته است. این منطقه یکی از مناطق خوش آب و هوا و از نقاط مهم گردشگری است. این آبشار زیبا و فضای خوش و مطبوع، گردشگران و ورزشکاران را به سمت خود جذب می‌کند.

منطقه توریستی زنوز و سد زنوز

زنوز یکی از شهرهای کوچک استان آذربایجان‌شرقی است که در بخش مرکزی شهرستان مرند واقع شده ‌است. شهر زنوز در ۲۵ کیلومتری شمال مرند و ۱۰۰ کیلومتری شمال تبریز واقع شده ‌است. باید گفت که شهر کوچک و باصفای زنوز کوهستانی‌ترین نقطه شهری از شهرستان مرند است که ارتفاعش از سطح دریا ۱۷۰۰ متر است.

زنوز طبیعت زیبا، چشمه‌های گوارا، اراضی حاصلخیز و باغات میوه فراوانی دارد. آب و هوای معتدل و لطیف آن پرورش‌دهنده بهترین، مرغوب‌ترین و خوش‌خوراک‌ترین سیب در ایران است که از شهرت جهانی برخوردار است.

رودخانه زنوز‌چای که از ارتفاعات سلطان زنجیر (سلطان سنجر) سرچشمه گرفته در جهت شرقی-غربی جریان دارد. آب این رودخانه تمام باغ‌ها و مزارع زنوز و روستاهای تابعه آن را سیراب می سازد.

زنوز از چهار محله خان‌خواجه، سیدلر، میرجان و دیبین تشکیل شده است و روستاهای زنوزق، درق، زمهریر، کوه کمر از جمله توابع شهر زنوز است.

زنوز دارای هفت روستای دیدنی است که معروف‌‌ترین آن روستای (زنوزق)، تنها روستای پلکانی ‌آذربایجان است. جالب این که قدمت آن حتی از روستاهای مشابه‌اش همچون ماسوله هم بیشتر است. زنوزق به علت شکل کوهستانی منحصربه‌فرد، ده‌ها چشمه جوشان دارد. چشمه‌هایی که بیشتر آن‌ها در باغات می‌جوشند و مناظر دیدنی از خود به نمایش گذاشته‌اند. این روستا که در دل کوه قلعه قرار دارد، با خانه‌هایی با در و پنجره آبی، قرمز و سبز رنگ تزیین شده است؛ به شکلی که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. روستایی زیبا با چشم‌انداز عالی که منطقه بسیار بکری برای علاقه‌مندان آثار تاریخی به‌وجود آورده است.

منطقه ییلاقی ماهار و کوه کمره

هنگامی که از جاده کنار زنوزق به راه می‌افتیم و در پیچ و خم آن مناظر سبز را می‌بینیم، پس از چندین کیلومتر به دشت بزرگ و سرسبزی می‌رسیم که در تابستان به بهشتی بی‌بدیل تبدیل شده است. دشتی که پذیرای بسیاری از مسافران دیگر شهرهای آذربایجان است؛ با منظره‌ای جالب و در نوع خود منحصربه‌فرد! در این منطقه تا چشم کار می‌کند، سبزه و چمن می‌بینید.

سد زنوز

سد زنوز یکی از زیبایی‌های آذربایجان به‌شمار می آید که در نزدیکی این شهرستان قرار دارد این سد دارای ماهی‌هایی برای صید نیز است. در اطراف این سد باغات زیبای میوه نیز وجود دارد که بر زیبایی‌های این منطقه می‌افزاید. اطراف این سد دارای چشمه‌های آب بسیار گوارایی است که از دل کوه جاری می‌شوند. آب این سد را چشمه‌های خروشانِ جاری‌شده از کوه سلطان سنجر تامین می‌کند که در همه‌ی فصل‌های سال دارای آب است.

مسیر رفت به این سد این‌طور است که از مرند به طرف زنوز در حرکت هستیم. به زنوز که رسیدیم در دومین چهار راه بطرف راست مسیرمان را عوض می کنیم. تا رسیدن به سد مسیرمان را که در حدود پانزده دقیقه است ادامه می‌دهیم.

روستای دوگیجان، غار دوگیجان و چشمه آغ سو

روستای دوگیجان در شهرستان مرند قرار دارد. در این منطقه ییلاقی حدود سیصد نفر زندگی می کنند. این روستای خوش آب و هوای کوهستانی، دارای مردمانی خونگرم و مهمان‌نواز و سخت‌کوش است. مردم این روستا به شغل‌های دامداری، قالی‌بافی و کشاورزی مشغول هستند. لباس محلی این روستا در نوع خود از نظر رنگ و اشکال پارچه کم‌نظیر است.

برای رفتن به این روستا باید از بناب جدید که چند سالی است به کاشت زعفران مشهور شده است گذر کرد. ارتفاعات روستای دوگیجان از توابع شهر بناب جدید شهرستان مرند برخوردار از جاذبه‌های طبیعی همچون آبشار و چشمه زلال آغ‌سو (چشمه آب سفید)، غار دوگیجان و دره زیبا و جنگلی است. همچنین هنگام چیدن پشم گوسفندان، روستا شور و حال خاصی را به خود می‌گیرد و انسان را به تماشا وامی‌دارد.

غار دوگیجان

غار دوگیجان از نوع غارهاى استلاکتیت‌ است و راه دسترسى به آن سواره‌رو مى‌باشد. برای رسیدن به روستای دوگیجان پس از گذشتن ار روستای ارد کلو و بناب جدید و زرقان می‌گذرید. مابین روستای زرقان و دوگیجان کوه مرتفعی به نام مقاطقع است که غار در این کوه واقع شده است.

به عبارت دقیق‌تر بعد از عبور از روستای زرقان به روستای زیبای دوگیجان می‌رسیم. به‌علت نبودن مسیر مناسب حدودا ۶ کیلومتر به سمت دره زیبا که به یک بیشه‌زار منتهی می‌گردد، باید پیاده‌روی کرد. در این منطقه ۲ دره نمایان می‌شود که دره سمت راست ما را به‌طرف دهانه اصلی هدایت می‌کند و دره سمت چپی به یک دیواره ختم می‌شود. در ۷۰ متر دیواره یک شکاف ۱x۱/۵ دیده می‌شود که انتهای غار است و اگر ابزار و طناب کافی داشته باشید برای فرود بسیار لذت بخش خواهد بود.

دره سمت راست ما را به‌طرف دهانه اصلی غار می‌برد پس از ورود به یک تالار بزرگ می‌رسیم که فاقد تزیینات غاری است. در سمت راست تالار یک شیب ۲۰ درجه ما را به طبقه پایین هدایت می‌کند. در این طبقه ۲ تالار به چشم می‌خورد که تالار سمت چپی استالاکتیت واستالاکمیت‌های زیبایی را در خودش جای داده است و کفی کاملا گلی دارد. تالار سمت راست مرواریدهای خشک غاری همراه با برگه‌های خشکیده و استخوان‌های حیوانات و همچنین چند دهلیز فرعی بن بست دارد.

دهانه غار به عرض ۳/۵ متر است. ورود به غار به صورت تقریبا عمودی از سوراخی است که می‌بایست به صورت تک تک وارد آن شد.

آبگرم صوفیان

چشمه آب معدنی صوفیان در ۵ کیلومتری جاده صوفیان به مرند و در ۳۰۰ متری جنوب خاوری جاده از زمین خارج می ‌شود. در اطراف چشمه نهشته‌‌های متورق تراورتن به مقدار زیاد تشکیل شده است. در آب این چشمه میزان کلرور سدیم زیاد است.

به عبارت دیگر در ارتفاعات سمت چپ جاده، کنار یک تپه از چند محل، آب گازدار از زمین خارج می‌شود و در دو دامنه تپه جریان می‌یابد. یکی از این مظهرها که از همه بزرگ‌تر است یک حوضچه طبیعی به‌وجود آورده است.

آبدهی چشمه کم است و در دامنه‌های تپه به‌تدریج به زمین فرو می‌رود. آب این چشمه از نوع آب‌های معدنی هیپرکلروره و بیکربناته مخلوط و سولفاته کلسیک گازدار و آهن‌دار سرد است که حدود ۵/۷۳ گرم در لیتر کلرور سدیم دارد. مزه آب بسیار شور، حرارت آن ۱۶ درجه سانتی‌گراد و ارتفاع محل از سطح دریا ۱۴۶۰ متر است.

قلعه مانداگارانا مرند

قلعه مانداگارانا مرند در قسمت شرقی شهر مرند واقع شده است و آثار به جا مانده از آن نشان می‌دهد که این قلعه در هزاره چهارم قبل از میلاد یعنی ۶۰۰۰ سال پیش بنا شده است. «ولادیمیر مینورسکی» این قلعه را از نوع قلعه‌های خشتی می‌داند که در حمله سارگون دوم پادشاه آشور تخریب شده است.

ویلیاطرجکسون آمریکایی نیز قلعه مانداگارانا مرند را باقی‌مانده یکی از آتشکده‌های دوره ساسانی می‌شمارد و می‌گوید که مرند روزگاری در عهد ساسانیان پایتخت شهرستان (واسپورگان) بوده است. واژه گول‌تپه که به این قلعه اطلاق می‌شود شکل پهلوی و آذری گل فارسی است که معنای آتش وافگر آتش و شعله آتش دارد و کول در ترکی به معنی خاکستر و در کردی به معنی آتش است.

منطقه وسیعی است که در پشت گورستان عمومی باغ رضوان مرند در داخل باغ‌های مشجر قرار دارد که در اثر خاکبرداری وسیع جهت کود باغات و کف کوره‌های آجرپزی، از صورت یک تپه‌ی مرتفع به صورت یک گودال وسیع در آمده است. این منطقه نزدیک رودخانه زیلبر واقع است و ثابت‌کننده حرف پدرانمان که عقیده دارند زمانی رودخانه زیلبر از وسط شهر مرند می‌گذشته است که با تخریب مرند قدیم در اثر سیل یا جنگ و یا زلزله، باقی‌مانده اهالی مرند از دامنه‌های کوه سانبوران به طرف دامنه‌های کوه میشوو نقل مکان کرده‌اند و این آتشکده به مرند قدیم تعلق دارد.

کاروانسرای شاه‌عباسی پیام مرند

پیام یا یام یکی از روستاهای مرند است که در سیزده کیلومتری جاده مرند به تبریز واقع شده است. به عبارتی کاروانسرای شاه‌عباسی پیام مرند در پنجاه و چهار کیلومتری‌ تبریز واقع شده است و قدمت آن به دوره مغول و صفویه می‌‌رسد. این کاروانسرا یکی از مهم‌ترین تاسیسات بین راهی جاده ابریشم به‌شمار می‌رفت که به‌عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای شمال غرب کشور از مهم‌ترین ابنیه تاریخی و گردشگری کشور محسوب می‌شود.

کاروانسرای شاه‌عباسی پیام مرند به علت اهمیت مکانی و مبادلات وسیع کالا در قرون گذشته بر خلاف کاروانسراهای کوهستانی، دارای حیاط مرکزی وسیع و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است که از سردر رفیع، گنبدخانه حیاط مرکزی به شکل هشتی، اتاق‌ها و ایوان‌های مشرف به حیاط برای اقامت کاروانیان تشکیل می‌شود. ساختمان کاروانسرا به شکل مستطیلی به  طول ۶۲ و عرض ۴۸ متر است که در چهار گوشه آن چهار برج مدور به قطر هفت متر قرار دارد.

کلیسای موجومبار یا سنت هریپ سیمه

کلیسای موجومبار یا سنت هریپ سیمه St.Herepsime در دره سرسبز ساری‌چای، در حدود ۳۵ کیلومتری شمال تبریز و حدود ۳۹ کیلومتری مرند در آبادی موجومبار که تابع رودقات شهرستان مرند است قرار دارد.

به عبارت دقیق‌تر در گذرگاه راه تبریز به مرند، در حدود سی کیلومتری تبریز، راه آسفالته‌ای وجود دارد که به طرف شمال کشیده شده و راهی خاکی از آن جدا می‌شود که پس از گذشتن از میان دشت و تپه ماهورها به روستای کهنسال و تاریخی موجومبار می‌پیوندد. گرچه روستای موجومبار تا اندازه‌ای ویران و فراموش شده، کلیسای دیدنی هریپسیمه به این آبادی ارزش و اعتباری ویژه بخشیده است. خانه‌های روستا بر فراز تپه، بر روی هم و به گونه‌ی پلکانی و از مصالحی چون خشت، گِل و سنگ لاشه ساخته شده‌اند. ساختمان کلیسا نسبت به جای خانه‌ها در پایین‌ترین سطح ساخته شده و از نظر اندازه، در سنجش با آن‌ها، ساختمانی بزرگ و باشکوه به نظر می‌رسد.

کلیسای هریپسیمه از گذشته‌های دور تاکنون به سنت هریپسیمه مقدس، سورپ هریپسیمه، موژومبار و موجومبار نامور بوده است. نام این کلیسا شاید از نام هریپسیمه، دختر آشوت باگرادونی، پادشاه ارمنستان گرفته شده است که در ۸۷۵ م به درخواست زاکاریا زاگستی، جاثلیق ارمنی‌ها، امیران ارمنی او را به پادشاهی ارمنستان برگزیدند.

کلیسای ویرانه دیگری بر فراز تپه‌های چیره بر کلیسای هریپسیمه وجود دارد که از سده‌های هفدهم و هجدهم میلادی برجا است و به نام آنِرِوویت به معنی نامریی مقدس نامور است. در بیرون این ساختمان، شماری سنگ گور با نقش صلیب وجود دارد که نشانگر ارزش و اهمیت این مکان مقدس در روزگار آبادانی آن است.

موجومبار در تاریخ ۱ فروردین ۱۳۴۷ با شمارهٔ ثبت ۷۷۸ بعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.

مسجد جامع مرند

مسجد جامع مرند در مرکز شهر مرند واقع شده است. مسجد جامع مرند یک بنای تاریخی و ارزشمند است که ماجراهای زیادی در دل خود دارد. بنا بر بررسى‌هاى انجام شده، در روزگار ساسانی آتشکده معروفی بوده که با سکونت ارامنه در این منطقه کلیسا شده و پس از پیروزى اعراب بر بابک در قرن سوم هجرى و همزمان با اسلام آوردن مردم آذربایجان به مسجد تبدیل شده است.

امروزه کف مسجد به اندازه سه پله از سطح کوچه مجاور پایین‌تر است و دالانی به طول ۱۲ متر با سه طاق گنبدی، ورودی را به شبستان‌ها مربوط می‌سازد. در سمت چپ این دالان، شبستان جنوبی با گنبدی کم خیز واقع شده ‌است.

سوغات و صنایع دستی شهرستان مرند

هر شهری و منطقه ای برای خود سوغاتی‌های خاصی دارد و قیصی مرند در کل کشور زبانزد بوده و حتی به خارج از کشور صادر می‌شود.

ارقام غالب زردآلو در منطقه مرند از انواع طبرزد، عسگرآباد، نصیری و ارقام بومی است که از کل مقدار تولیدی حدود ۳۰ درصد به‌ صورت تازه‌خوری بوده و حدود ۷۰ درصد به صنایع تبدیلی و فرآوری ارسال شده و به قیصی، برگه زردآلو، لواشک و سایر موارد تبدیل می‌شود.

قسمت زیادی از این محصولات به صورت قیصی به تهران، اصفهان، قم و برخی از کشورهای همسایه از جمله ترکیه نیز صادر می‎شود.

قالی‌بافی

شهر مرند همانند سایر شهرهای منطقه‌ی آذربایجان، یکی از کانون‌های مهم قالی‌بافی در سطح کشور محسوب می‌شود. در شهر مرند و نیز در تمام شهرها و روستاهای حومه‌ی آن، کارگاه‌های بزرگ و کوچک بافت قالی و قالیچه، گلیم و خورجین دایر است. این صنعت به استناد منابع تاریخی، قرن‌هاست که در این منطقه رواج داشته و همواره یکی از منابع عمده‌ی درآمد مردم محسوب ‌شده ‌است. قالی‌ها و قالیچه‌های نفیس بافت مرند و روستاهای حومه‌اش، نه تنها در بازارهای فرش داخل کشور، بلکه در خارج از کشور نیز شهرت بسیار دارد و از نظر صادرات نیز اهمیت بسزایی دارد. صنعت قالی‌بافی در شهر مرند به صورت کارگاهی و در روستاها به صورت تک‌بافی، یکی از مشاغل فراگیر مردم به‌شمار می‌رود و محصولات آن‌ها در طرح‌ها و نقش‌های متنوع و بافت‌های گوناگون به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شود.

سبدبافی

از دیگر صنایع دستی شهر مرند، بافت انواع سبدها برای حمل نان و میوه از ساقه‌ی گندم است که به نوبه‌ی خود از شهرت زیادی برخوردار است.

فانوسکابافی

روستای هوجقان، یکی از مناطقی است که سال‌های سال، مردم آن‌جا در بافتن فتیله‌های چراغ، مهارت کامل داشته و تولیدات خود را به سراسر کشور عرضه می‌کردند. با گسترش نیروی برق و روشنایی الکتریسیته و رکورد فروش فتیله، مردم صنعت‌گر این روستا به بافتن «فانوسقه» یا کمربندهای نظامی و نوار کفش پرداختند و در حال حاضر، یکی از مراکز مهم تولید این محصول است.

سفال‌گری و سرامیک‌سازی

محصولات سرامیک، در چند کارگاه شهر زنوز تولید می‌شود. استادکاران سرامیک زنوز، از نوعی خاک مرغوب (کایولن یا خاک چینی) استفاده می‌کنند و به نقاط دیگر جهت فروش، صادر می‌نمایند. علاوه بر کارگاه‌های سرامیک‌سازی، کارگاه‌های سفال‌گری نیز در بعضی از مناطق شهر مرند و روستاهای اطراف وجود دارند.