مجموعه گنجعلی خان کرمان، یادگار دوران صفویه

مجموعه گنجعلی‌خان در مرکز قدیمی شهر کرمان و در کنار بازار بزرگ کرمان قرار دارد. گنجعلی‌خان که از حکام مشهور زمان شاه عباس است از سال ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری بر کرمان فرمان‌روایی و آثار و بناهای زیادی ساخته و در آبادی این منطقه کوشیده است.

معمار مجموعه «استاد سلطان محمد معمار یزدی» و بانی آن گنجعلی‌خان، است. سبک معماری این بنا به شیوه‌ی اصفهانی است. مساحت مجموعه‌ی گنجعلی‌خان ۱۱۰۰۰ مترمربع است. این مجموعه از چندین بنا تشکیل  شده است.

بناهای مجموعه

میدان

از آثاری که از مجموعه‌ی گنجعلی‌خان باقی مانده، میدانی در مرکز شهر است که در حاشیه‌ی بازار بزرگ قرار دارد. در ۳ ضلع میدان، بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی‌خان قرار دارد. طاق‌نماهای آجری، کاشی‌کاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، زیبایی این میدان را دوچندان کرده‌اند.این میدان به لحاظ اصول شهرسازی نیز ازجمله میادینی است که در ایران تعریف درست میدان را می‌توان به آن اتلاق کردو عناصر شاخص شهری در اطراف آن با تناسبات معین و درستی قرار گرفته و محور پیاده است واصلا تردد اتومبیل در آن صورت نمی‌گیرد.

بازار

بازار در بخش جنوبی میدان گنجعلیخان قرار گرفته است. در سمت راست این بازار، حمام تاریخی گنجعلی‌خان و هجده مغازه قرار دارد و در سمت چپ آن طاق‌نماهایی طراحی شده‌اند که زیر این طاقنماها، دستفروشان به کار مشغول هستند. در انتهای بازار گنجعلی‌خان بازار زرگری قرار دارد که به قیصریه معروف است.

مسجد

این بنا در ضلع شمال شرقی میدان گنجعلی‌خان واقع شده و ظاهرا نمازخانه‌ی کاروانسرای بزرگ مجموعه یا مدرسه‌ی مجاور بوده است. بنای مسجد، کوچک و شامل یک شبستان و ایوان ورودی است. نمای ایوان، ساده است و روی آن طرح‌هایی هندسی روی گچ کشیده شده است. کف ایوان سنگی است و بر بالای در چوبی آن، کتیبه‌ای سنگی قرار دارد.

بعد از ورودی ایوان، راهرویی باریک و بعد از آن، فضای گنبددار شبستان قرار دارد. پوشش گنبدی بنا ۱۲ نورگیر دارد. مسجد، محرابی با لوح مرمرین و نقش گلدان دارد. تزیینات این شبستان عبارت‌اند از نقاشی، گچبری، مقرنس‌کاری و کاربندی. این مسجد اخیرا مرمت شده و امروزه فقط جهت بازدید گردشگران مورد استفاده قرار می‌گیرد و نماز در آن برگزار نمی‌شود.

حمام

تزیینات گچ‌بری و نقاشی‌های سردر حمام به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش بالایی مقرنس مربوط به دوره‌ی صفویه و دارای تزیینات گل وبوته وگچ‌بری است که اداره‌ی میراث فرهنگی استان کرمان در سال ۱۳۷۴ آن را مرمت کرده است و بخش پایین مربوط به دوره‌ی قاجاریه است که روی تزیینات دوره‌ی صفویه کشیده شده ‌است. این نقاشی‌ها موضوعاتی چون بهرام گور، خسرو و شیرین، شاهان در حال شکار، کاروان شتر و حیوانات درنده دارند. زیر نقاشی‌ها، کتیبه‌ای از مرمر سبز دیده می‌شود که با خط نستعلیق، اشعاری بر آن حک شده است و تاریخ آن را ۱۰۲۰ ه. ق نشان می‌دهد.

رختکن یا سربینه فضایی است که با عبور از زیر سردر و راهرویی غیرمستقیم، که مانع از دیدن درون حمام و حفظ گرمای آن می‌شود و عبور از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به آن می‌رسیم. این سربینه از فضاهای اصلی بنا و متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفه‌های کوچک‌تر در اطراف آن است غرفه‌ها دارای حوضچه‌ای با فواره هستند. این غرفه‌ها از انتها به هم مرتبط می‌شوند. رختکن، با وجود اینکه فضایی یکپارچه به نظر می‌رسد اما گوشه‌هایی خلوت و تودرتو دارد که فضایی مناسب برای استراحت، عبادت و گفتگو بوده است. رختکن حمام با انواع زیراندازها، بقچه‌های کرباسی، قطیفه‌ها و تن‌خشک‌کن‌های فراوان، تزیین شده‌ است.

در حال حاضر این حمام به عنوان موزه‌ی مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد و مجسمه‌هایی مومی در جاهای مختلف آن قرار گرفته است که نشانگر افرادی از طبقات مختلف جامعه‌ی آن زمان نظیر روحانیون، پیشه‌وران، مردم عادی و… هستند.

راهروی طولانی و زاویه‌دار حمام با ظروفی نظیر طشت، تاس و وسایلی مانند لُنگ، سدر، حنا، سینی‌های قدیمی، شانه‌های سنتی، آینه‌های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و وسایل تن‌شویی دیگر، تزیین شده است.

در سمت راست «گرمخانه»، مجسمه‌های کیسه‌کشان و دلاکان، مشغول دلاکی قرار دارد.

نور فضاهای حمام، از سقف تامین می‌شود به طوری که نورگیرها معمولا در مرکز یا اطراف سقف‌ها جای دارند و سقف را نورانی‌تر نشان می‌دهند و سایه‌‌روشن زیبایی روی آن ایجاد می‌کنند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر زیبایی نورپردازی این حمام افزوده است. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و همین‌طور تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده ‌است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند. گرمای این حمام مانند بسیاری از حمام‌های سنتی ایران، از طریق «گلخن یا تون» تامین می‌شده ‌است.

بخشی از نقاشی‌های مربوط به دوران صفوی سردر این حمام به تازگی مرمت شده است. شعری با خط نستعلیق روی سنگ مرمر سردر حک شده که مصراع آخر آن، سال ساخت این بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد.

مدرسه و کاروانسرا

مدرسه و کاروانسرای گنجعلی‌خان یکی از حوزه‌های علمیه‌ی مشهور کرمان است. این بنا در ضلع شرقی میدان گنجعلی‌خان قرار دارد و در گذشته، مدرسه‌ای پررونق بوده که بعدها به کاروانسرا تبدیل شده است. بر کاشی‌های کتیبه‌ی سردر آن، تاریخ ۱۰۰۷ ه.ق. نقش بسته و معمار آن محمد سلطانی یزدی بوده است. این مدرسه در حال حاضر دانشکده‌ی هنر وابسته به دانشگاه باهنر کرمان است. این اثر در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ با شماره‌ی ثبت ۲۹۷ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ضرابخانه

ضرابخانه در ضلع شمالی میدان واقع است. تزئینات داخلی این بنا، گچ‌بری به شکل آجر کاذب است. بنا، گنبد بلندی دارد و در بالای آن کلاه فرنگی قرار گرفته که بخشی از نور داخل را تامین می‌کند. کف بنا و زیر نورگیر، حوض مربع شکلی قرار دارد. سردر بنا ساده و تزئین آن آجرکاری گچی است. در زمان تعمیر بنا تعدادی سکه‌ی مسی و قطعات فلزی متعلق به ضرب سکه به دست آمده که کاربرد بنا به عنوان ضرابخانه را تایید می‌کند. این بنا از سال ۱۳۷۰ هم‌زمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی به عنوان موزه‌ی سکه افتتاح شد.

آب انبار یکی دیگر از بخش‌های این مجموعه‌ی تاریخی است که دقیقا در ضلع مقابل کاروانسرا قرار دارد.