اهمیت نقش رستم

چندی است در محافل علمی و رسانه ها ، خبر از عبور ریل راه آهن در چند صد متری آثار نقش رستم می رسد . بی گمان باید پنداشت این حرکت شتابزده نتیجه پی نبردن به ارزش این مجموعه باستانی و تا ریخی است . چراکه کدام مسئول و مقام ایرانی آگاهانه می تواند چنین تصمیم و دستوری را بدون در نظر گرفتن عوارض عبور قطار از نزدیکی این آثار کم نظیر ابلاغ نماید. لذا ضروری به نظرمی رسد تا با معرفی اجمالی نقش رستم این ابهام از بین برده شود و در جهت اجرای توسعه ای پایدار که در آن نقش فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم مهم انگاشته شود تلاشی صورت دهیم . امید آن که با در نظر گرفتن این شناخت و تعامل بین میراث فرهنگی با دیگر دستگاه های اجرایی کشور ، تصمیمی شایسته ایران و ایرانی گرفته شود.

مجموعه نقش رستم در نزدیکی تخت جمشید ، آثاری شامل ادواری از تاریخ ایران را در برمی گیرد که عبارتند از دوره عیلامی ، هخامنشی و ساسانی – اسلامی .

قدیمی ترین تصویری که بوسیله جهانگردان از نقش رستم کشیده شده و دردست است ، متعلق به سال  ۱۶۶۳ م. می باشد واولین رمز گشایی کتیبه های میخی این منطقه توسط  “سرهنری راولینن ” (۱۸۹۵-۱۸۱۰ م. )صورت گرفت ، همچنین اکتشافات باستان شناسی این ناحیه به طور علمی در سال ۱۹۳۷ م. توسط دانشگاه شیکاگو آغاز شد و در پی آن محققین خارجی به خاطر تقدس این محل ، آنجا را شهر مردگان نامیدند.

در توضیح منطقه می توان آثاررا به سه دسته کلی تقسیم کرد :

الف) آثار عیلامی : موضوع این نقش مربوط به مراسم مذهبی دوران عیلامی (۶۰۰-۲۰۰۰ق.م.) است که توسط پادشاه عیلام اجرا می گردد و جزو حجاری های منحصر به فرد است .

ب) آثار مربوط به دوران هخامنشی که عبارتند از :

۱- آرامگاه چهارتن از پادشاهان هخامنشی که به ترتیب از سمت راست متعلقند به خشایارشاه ،داریوش بزرگ ، اردشیر اول و داریوش دوم . این آثار در قسمت فوقانی صخره کوهستان دارای حجاری تا حدودی شبیه به هم هستند. تصویر عمومی آرامگاه چلیپا شکل است و طول هریک از آنها تقریبا ۹۳/۲۲ متر و به عرض ۱۹ متر می باشد و به طور تقریبی ۲۶ متر پایین تر از قله کوهستان قرار دارند. ورودی آرامگاه ها ، چهار گوش بوده و در دوره باستان دارای درب سنگی بوده اند. در محوطه داخلی آرامگاه ها بین ۴ تا ۹ تابوت سنگی در داخل کوه کنده شده که روبروی آنها راهرو باریکی قرار دارد.

۲- کعبه زرتشت : روبروی کوهستان ، ساختمان مکعب شکلی قرار دارد که مهارت و دقت در برش ، صیقلی کردن و حجاری سنگ ها در آن موج می زند . قسمتی از آن توسط تازیان تخریب شده ، اما بنا استخواندارتر از آن بوده تا از بین برود . در بالای ساختمان اتاقی وجود دارد که عقاید متفاوتی در مورد استفاده از آن ذکر شده است . گویند که در این محل ، کتاب مقدس ، اوستا ، نگهداری می شد . همچنین عده ای معتقدند که محل نگهداری و آماده کردن اجساد شاهان هخامنشی بوده تا از آنجا راهی آرامگاه ابدی شان گردند. اطراف ساختمان ، کتیبه هایی به زبان پهلوی اشکانی ، پهلوی ساسانی و یونانی حک شده است که عمده مطالب مربوط به پیروزی ساسانیان بر رومی ها می باشد.

ج) آثار مربوط به دوره ساسانی : حجاری ها از راست به چپ عبارتند از :

۱- نقش اول : در جلوی پلکان ورودی اثر یک فضای خالی بزرگ حجاری در دوره ساسانی آماده شده بود که بی استفاده ماند. در مرکز این قسمت کتیبه ای ۲۰ خطی به زبان فارسی حک شده که مربوط به دوره قاجار است و موضوع آن تقسیم آب معرفی برای زمین های مزروعی است.

۲- نقش دوم : تاجگذاری نرسی (۲۹۳-۳۳۰ م.) رانشان می دهد که مشروعیت خود را از دست ایزد بانوی آب های روان ( اناهیتا ) می گیرد. بین آن دو کودکی دیده می شود که به احتمال زیاد متعلق به ولیعهد ( هرمز دوم ) می باشد.

 ۳- نقش سوم : صحنه نبرد بهرام دوم (۲۹۸-۲۷۶ م.) با دشمن را در دو بخش نشان می دهد.

۴- نقش چهارم  شاپور اول (۲۷۲-۲۴۲ م.) را در حالیکه والرین امپراطور روم را شکست داده است ، نشان می دهد که این نقش از افتخار برانگیزترین آثار تاریخ ایران به شمار        می رود.

۵- نقش پنجم : زیر مقبره اردشیر اول ، دو نقش وجود دارد : بالایی احتمالا متعلق به آذر نرسه یا شاپور دوم است که تقریبا از بین رفته است و پایینی متعلق به هرمز دوم (۳۱۰-۳۰۲ م.) است که صحنه پیروزی او ( نوه شاپور اول ساسانی ) بر دشمن است .

۶- نقش ششم : در زیر مقبره داریوش دوم و روبروی کعبه زرتشت ، نقشی وجود دارد که به نظر اشمیت و هنینگ باید مربوط به شاپور دوم (۳۷۹- ۳۰۹ م.) باشد و حکایت از پیروزی سواری تاجدار ( شاه ) می کند که نیزه خود را در گردن دشمن برده است.

۷- هفتمین اثر: چاه آب باستانی که در این محل حفر شده است .

۸- نقش هشتم : دو دوره تاریخی را در بر می گیرد که اولی همان مراسم مذهبی عیلامی است که قبلا ذکر شد و دومی نقش بهرام دوم ( ۲۹۳-۲۷۶ م. ) است در میان اعضا خانواده سلطنتی و بزرگان که شاه در وسط ایستاده است .

در بالای این نقش در قله کوه ، استوانه ای سنگی برپا است که کاربری آن دقیقا مشخص نیست.

۹- نقش نهم ( آخرین نقش ) : تاجگذاری اردشیر ، اولین پادشاه ساسانی (۲۴۲-۲۲۶ م. ) و شکست اردوان پنجم ، آخرین پادشاه اشکانی موضوع این نقش است .

به فاصله ۵۰ متر از آخرین نقش ، دو آتشدان شبیه به هم در دامنه کوه حجاری شده است که سبک معماری آنها به چهار طاقی معروف است و به فاصله ۳۰۰ متری از دو آتشدان به طرف شمال در دامنه پایین کوه ، استودان ها یا حفره های مکعب شکلی در دل کوه کنده شده که محل نگهداری استخوان های مردگان زرتشتی بوده است .