تاریخ بیهقی در نگاهی کوتاه

تاریخ بیهقی از جهاتی چند می تواند مورد توجه واقع شود. این کتاب نه تنها کتابی تاریخی که کتابی ادبی و هنری نیز هست. روایات قابل اعتماد، عدم دستبرد های غیر امانی در گزارش، ساختار خاص و شخصی زبانی، پیچیده گی نحوه های بیانی، جز ء نگری و… می تواند روشن کننده عظمت این اثر باشد. از دیگر سو، این تاریخ از نظرگاه شخصی که بر همه چیز اشراف داشته، نگاشته شده است. حضور روح و ذهن و زبان او را در همه جای روایت می توان احساس کرد.
بیهقی قصد دارد طرحی نو در تاریخ نگاری ارائه دهد و همین شکست سنت های مختار است که کتاب او را رنگ و بوی دیگر داده و حضور روح بیهقی دبیر و مورخ و ادیب و ناصح را همه جا شهادت می دهد.
از دیگر سو وی در طول تاریخش قصد تنبه انسان ها را دارد و از آنچه تعریف می کند نتیجه گیری اخلاقی می کند. تاریخ بیهقی روایتی ست سیال از اروج ها و افول ها. وی نه راه تاریخ نویسان عمومی را پیموده که داستان دیوان و پریان را وارد تاریخ می کرده اند و نه راه تاریخ نگاران درباری که تاریخشان جز مدح پادشاه نبوده. تاریخ او رودخانه حوادث در بستر زمان است. با این حال تاریخ بیهقی چندان هم از روح زمانه اش به دور نیست. مثلا در مقابل خلیفه عرب یا سلطان ترک چندان از ایران به والایی ذکر نشده است. در تاریخ بیهقی زن چندان مطرح نیست و در موارد محدود ذکر شده نیز بسیار موجز است و بیانگر نگاه جامعه به زن مطلوب.
صداقت، راستی و سترگی هنر بیهقی بیش از آن چیزی است که ما در سایر کتاب ها می بینیم و حتی اگر با کتاب های تاریخی روزگار خود هم مقایسه کنیم باز کتاب بیهقی عالمانه تر و پسندیده تر به نظر می رسد. سبک نگارش منحصر به فرد او در تاریخ ادبیات فارسی یگانه است. اما در اینکه پژوهش در این کتاب چه محاسنی می تواند داشته باشد چند نکته دیگر نیز می توان افزود.
– یکی این که از مطمئن ترین تواریخ در مورد عهد غزنوی و به خصوص دوره مسعود است.
– دیگر اینکه از لحاظ ادبی می تواند در واژه سازی فرهنگستان زبان مورد استفاده واقع شود و معادل هایی خوش آهنگ و مناسب ساخت و نثر سالم کتاب می تواند شاعران و نویسندگان را به بهره مندی از زبان سخته و سالم رهنمون کنند. چنان که اخوان و شاملو و بهار و گلشیری بهره ها برده اند.
– سوم اینکه از نظر جامعه شناسی یکی از بهترین کتاب ها در بیان مناسبات اجتماعی قرن ۴ و ۵ است.
– چهارم از لحاظ سیاسی و دیپلماسی می تواند مورد پژوهش قرار گیرد و مناسبات سیاسی آن دوران را روشن کند.

نسخه اصلی کتاب حدود ۳۰ جلد بوده که به دستور سلطان مسعود بخش زیادی از آن از بین رفته‌است. و از این کتاب امروزه مقدار کمی (حدود پنج مجلد) بر جای مانده‌است