ذوب لایه منجمد خاک و آشکار شدن ماموت‌ها در روسیه

کارشناس آزمایشگاه سراغ فریزر رفت و جسمی به اندازه‌ی یک توپ فوتبال را که در یک کیسه‌ی پلاستیکی کهنه قرار داشت، از آن برداشت. پوشش گِلی آن را باز کرد و روی یک میز چوبی گذاشت. این، سر جداشده‌ی یک گرگ بود. سر گرگ با دندان‌های نمایان و خزی خال‌خالی‌اش به‌نظر می‌رسید آماده‌ی حمله است. این حیوان حدود ۲۳ هزار سال در لایه‌ی منجمد خاک در عمق ۲۰ متری زمین یاکوتیا در شمال شرقی سیبری باقی مانده بود.

از آنجایی که قطب شمال ازجمله بخش عظیمی از سیبری با سرعتی دوبرابر سرعت گرم شدن دیگر مناطق جهان، در حال گرم شدن است، لایه‌ی منجمد خاک که قبلا به‌طور دائم یخ‌زده بود، درحال ذوب شدن است و چیزهای عجیبی مانند همین سر گرگ از زمین‌هایی که قبلا در آن‌ها ماموت‌های پشمی منجمد کشف شده بود، درحال نمایان شدن هستند.

ذوب لایه‌ی منجمد خاک همراه‌با دیگر تغییراتی که به‌وسیله‌ی گرمایش جهانی ایجاد شده، درحال شکل‌دهی مجدد این منطقه‌ی بسیار دورافتاده است که گاهی با عنوان «پادشاهی زمستان» نامیده می‌شود. این منطقه یکی از سردترین مناطق دارای سکنه روی زمین بوده و بسیار بزرگ است؛ یاکوتیا اگر مستقل بود، هشتمین کشور بزرگ جهان می‌شد.

از دست دادن لایه‌ی منجمد خاک موجب تغییر شکل مناظر طبیعی و فروافتادن خانه‌ها و انبارها می‌شود. الگوی مهاجرت حیواناتی که قرن‌ها است در این منطقه شکار می‌شوند، درحال تغییر است و سیلاب‌های شدیدی هر سال در فصل بهار این منطقه را به ویرانی می‌کشد. آب، با شستن معدود جاده‌های خاکی منطقه و بیرون انداختن اجساد از گورستان‌ها و نیز طغیان دائمی، اهالی روستاها را تهدید می‌کند. امواج نیز سواحلی را که یخ‌های خود را از دست داده‌اند، تخریب می‌کنند.

مردم محلی بیش از همیشه مورد تهدید واقع شده‌اند. ساکنین منطقه به‌طور دائم و طی وضعیت‌های پیش‌بینی‌نشده‌ای با طبیعت در حال مبارزه هستند. این امر موجب می‌شود آن‌ها احساس آشفتگی، بیچارگی، افسردگی و خشم کنند. افاناسی وی کودرین، کشاورزی در نالیمسک (دهکده‌ای متشکل از ۵۲۵ نفر بالای مدار شمالگان) می‌گوید:

همه‌چیز درحال تغییر است، مردم در تلاشند که بفمهند چگونه باید با این تغیبرات کنار بیایند. ما نیاز داریم که سرما برگردد اما همچنان گرم‌تر و گرم‌تر می‌شود.

تغییرات اقلیمی پدیده‌ای جهانی است اما این تغییرات در روسیه پررنگ‌تر است؛ جایی که لایه‌ی منجمد خاک دو سوم از سطح کشور را حتی تا عمق ۱/۶ کیلومتری می‌پوشاند. الکساندر ان فدوروف، معاون مدیر مؤسسه‌ی پرمافراست ملنیکوف، یک سازمان پژوهشی در یاکوتسک می‌گوید:

مردم مقیاس این تغییرات را درک نمی‌کنند و دولت ما حتی درمورد آن فکر هم نمی‌کند.

در یاکوتیا که تقریبا ۲۰ درصد از خاک روسیه را شامل می‌شود، فواصل، طولانی و حمل‌و‌نقل نامنظم است. جمعیت این منطقه کمتر از یک میلیون نفر است. محلی‌ها به شوخی می‌گویند که هر یک از ساکنان می‌تواند یک دریاچه مطالبه کند. ۳۳ بخش یاکوتیا به‌اندازه‌ی یک کشور وسعت دارند. در شمال شرقی بسیار دور، بخش اسردنکولیمسک که کاملا بالاتر از مدار شمالگان واقع شده، کمی کوچکتر از کشور یونان است. فقط ۸ هزار نفر در ۱۰ روستای آن زندگی می‌کنند و ۳۵۰۰ نفر در پایتخت که نام آن هم اسردنکولیمسک است، زندگی می‌کنند. این منطقه، قرن‌ها است که مفهوم دور بودن داشته است. امپراتریس الیزابت، نخستین زندانی سیاسی برجسته را در سال ۱۷۴۴ به این منطقه تبعید کرد، سفری که از سن پترزبورگ یک سال طول کشید.

فقط دو بزرگراه اصلی از یاکوتیا می‌گذرد که یکی از آن‌ها عمدتا به‌وسیله‌ی زندانیان گولاگ در زمان حکومت کمونیسم ساخته شد و هنوز تا حد زیادی بدون آسفالت مانده است. قبلا در اسردنکولیمسک، فصل تابستان از اول ژوئن تا اول سپتامبر ادامه داشت اما اکنون در هر دو انتها دو هفته‌ای طولانی‌تر شده است. خارجی‌ها ممکن است متوجه این تفاوت نشوند اما اخیرا دماسنج در ماه ژانویه به‌جای ۵۹- درجه‌ی سانتیگراد، اطراف ۴۵- درجه گردش می‌کند.

آقای فدوروف می‌گوید:

در یک الگوی منطقه‌ای، طی چندین دهه میانگین دمای سالیانه در یاکوتسک بیش از ۴ درجه‌ی فارنهایت افزایش پیدا کرده و از ۱۴ درجه‌ (۱۰- درجه‌ی سانتیگراد) به ۱۸/۵ درجه (۷/۵- درجه‌ی سانتیگراد) رسیده است.

زمستان‌های گرم‌تر و تابستان‌های طولانی‌تر، به‌طور پیوسته درحال ذوب کردن زمین یخ‌زده‌ای هستند که ۹۰ درصد یاکوتیا را می‌پوشاند. لایه‌ی بالایی خاک که در تابستان ذوب شده و در زمستان یخ می‌زند، زمانی تنها ۹۰ سانتی‌متر عمق داشت اما اکنون تا ۳ متر گسترش پیدا کرده است. فرسایش و شکستگی تخته‌سنگ‌های کناره‌ی رودخانه‌ها موجب می‌شود که بخش‌های پنهان خاک در معرض قرار گیرند، مانند همان وضعیتی که درمورد سر گرگ رخ داد.

لایه‌ی منجمدِ درحال ذوب و افزایش بارندگی موجب مرطوب‌تر شدن زمین شده است. برف و باران چرخه‌ی معیوبی ایجاد می‌کنند و لایه‌ی عایقی روی خاک ایجاد می‌شود که به ذوب شدن یخ زیر زمین سرعت می‌بخشد. آبی که پشت تخته‌های یخ جمع می‌شود، اکنون هر ساله در ماه مه موجب ایجاد سیلاب‌های ویرانگر می‌شود. سال گذشته در اسردنکولیمسک، سیلاب‌ها باند خاکی فرودگاه و نیز ساختمانی که در آنجا بود را غرق آب کردند. هواپیماهای توربوپراپ شوروی که خود در اغلب موارد در دست تعمیر هستند، خط ارتباطی این منطقه محسوب می‌شود. این فرودگاه به‌مدت یک هفته بسته ماند.

نالیمسک در ۱۱ مایلی شمال اسردنکولیمسک، پنچ سال متوالی است که دچار سیل می‌شود. در این وضعیت، پشه‌ها از زباله‌های رهاشده تغذیه‌ کرده و زیاد می‌شوند و همچون یک لشکر نیروی هوایی به انسان حمله می‌کنند. اوکونشنیکوف به شوخی می‌گوید: «طب‌ سوزنی رایگان». اردک‌های سیاه تُرفان معمولا طی هفته‌ی اول ژوئن به این منطقه می‌آمدند اما امسال تعداد پرندگان مهاجر کمتر بود. ترفان‌های خیلی کمی وجود داشتند و گاهی یک غاز در میان آن‌ها دیده می‌شد.

در مناطقی، مسیرهای مهاجرت گوزن‌های وحشی تغییر کرده است. در همین حین، حشرات و گیاهان ناآشنایی در جنگل‌ها پدیدار شده‌اند. شکارچیان نالیمسک زمانی ماهی‌ها و شکارهای خود را در غاری در عمق ۶/۷ متری لایه‌ی منجمد ذخیره می‌کردند که نوعی یخچال طبیعی محسوب می‌شد. اکنون دیواره‌های آن چکه می‌کند و گوشت، فاسد می‌شود. آقای اوکونشنیکوف می‌گوید:

ما گوشت می‌خریم و این گوشت خوب نیست، خیلی خشک است. ما چاره‌ای نداریم حتی اگر با شرمندگی مجبور باشیم به‌جای شکار، خرید کنیم.

در بخش‌های شمالی‌تر، ساکنان از ترس از دست دادن دسترسی به ماهی سفید که جزء اصلی رژیم غذایی آن‌ها است، تمایلی ندارند که روستاهای خود را که در معرض سیلاب قرار دارد، رها کنند. روستای بریوزووکا یک دهه است که هر بهار گرفتار سیلاب می‌شود. ۳۰۰ فرد ساکن این روستا به‌دنبال تهیه‌ی مایحتاج خود هفته‌ها سوار قایق می‌شوند. آن‌ها درنهایت یک پروژه‌ی ۵ ساله را برای جابه‌ها‌جایی به روستایی دیگر قبول کردند. در بریوزووکا مردمان ایون (Even) زندگی می‌کنند که یکی از قبایل بومی در حال کاهش این منطقه هستند. ایون‌ها که گله‌داران گوزن هستند، در سال ۱۹۵۴ در این محل مستقر شدند. آن‌ها زبان متفاوتی دارند؛ افراد قبیله سرودهای اجدادی خود را به ارث می‌برند. اوکتیابرینا نوووسلتسوا، رئیس انجمن مردمان بومی شمال در منطقه‌ی اسردنکولیمسک می‌گوید:

در مقطعی از زمان درمورد ترک این روستا صحبت شد، اما اهالی تمایلی به جا‌به‌جایی نداشتند. آن‌ها همه چیز را از دست می‌دهند، تمام فرهنگ آن‌ها از بین خواهد رفت.

دولت مستقر در مسکو با آن همه فاصله، یک مفهوم انتزاعی است. آلاسکا نزدیک‌تر است. روستاییان در سرتاسر یاکوتیا برای سازگاری با تغییرات اقلیمی تنها متکی به خودشان هستند. حتی مؤسسه‌های ایالتی مانند مؤسسه‌ی ملنیکوف نیز فاقد ابزارهای مورد نیاز برای انجام کارهای پپیچده‌ی میدانی مرتبط‌با ارزیابی میزان از دست رفتن لایه‌ی منجمد خاک هستند. آن‌ها همچنین نمی‌توانند میزان تأثیر عوامل دیگر را نیز اندازه‌گیری کنند. برای مثال این امر که متانی که به‌وسیله‌ی میکروب‌های موجود در خاک‌های ذوب‌شده تولید می‌شود، تا چه حد به گرمایش زمین اضافه می‌کند. یوگنی اسلپتسوف، رئیس بخش اسردنکولیمسک می‌گوید:

ما واقعا این وضعیت را تحت نظارت قرار نمی‌دهیم، بنابراین فقط مجبوریم ببینیم چه می‌شود.

دولت نیز نمی‌تواند کاری چندانی در ارتباط‌با دیگر مشکلات زیست‌محیطی منطقه مانند آتش‌سوزی‌های وسیعی که در جنگل‌های دورافتاده‌ی یاکوتیا و دیگر مناطق سیبری اتفاق می‌افتد، انجام دهد. رسیدن به این مناطق دورافتاده بسیار پرهزینه است.

در سال ۱۹۰۱، نخستین ماموت پشمی در لایه‌ی منجمد در کناره‌های یک روخانه در نزدیکی اسردنکولیمسک پیدا شد؛ رویدادی که با تعیین سمبل ماموت قرمز به‌عنوان نشان این شهر، جاودانه شده است. اما ذوب لایه‌ی منجمد خاک جانوران عظیم مویی بیشتری را که حدود ۱۰ هزار سال پیش در مناطق شمالی سیبری پرسه می‌زدند، آشکار می‌کند و در وضعیتی که کشاورزی و شکار نامطمئن شده است، افرادی محلی بیشتری به‌دنبال آن‌ها می‌گردند. حفاری به‌منظور یافتن ماموت‌ها غیرقانونی است و شکارچیان به‌صورت مخفی کارخود را انجام می‌دهد. آن‌ها تنها با فروش یک عاج به کشور چین ۱۶ هزار دلار به‌دست می‌آورند؛ پولی که می‌تواند کفاف یک سال زندگی آن‌ها را بدهد. شکارچیان عاج، سر گرگ عصر پلیستوسن را که در دپارتمان مطالعات ماموت در آکادمی علوم یاکوتسک نگه‌داری می‌شود، از زیر خاک بیرون آوردند.

از دست دادن لایه‌ی منجمد خاک خود پایتخت یعنی یاکوتسک را نیز درگیر کرده است. نشست زمین موجب وارد آمدن آسیب به حدود هزار ساختمان شده است و جاده‌ها و پیاده‌روها هم به‌طور مداوم نیاز به تعمیر دارند. همان‌طور که لایه‌ی منجمد خاک در سرتاسر یاکوتیا ذوب می‌شود، برخی از زمین‌ها نشست می‌کنند و این امر موجب می‌شود سطح زمین دارای حالت فروافتادگی و برجستگی (تپه و دهانه) شود (ناهمواری‌های ترموکارست). این بخش فروافتاده‌ی زمین می‌تواند بیشتر نشست کند و تبدیل به باتلاق و درنهایت دریاچه شود. از منظر هوایی، این وضعیت مانند این می‌ماند که زگیل‌های بزرگی روی سطح زمین پدیدار شده باشند. این شرایط موجب می‌شود شخم زدن یا چرا در این زمین‌ها که قبلا هموار بوده‌اند، غیرممکن شود.

ناهمواری‌های ترموکارست، منطقه‌ی چوراپچا را در ۱۹۳ کیلومتری شرق یاکوتسک محاصره کرده‌اند.

زمانی ۳۳ خانوار در بخش شمالی اوسون کیوول زندگی می‌کردند اما پس از اینکه محل نگه‌داری گاوهای آن‌ها فروریخت و حصارها به‌طور مکرر دچار فروپاشی شد، ۱۰ خانواده از آنجا رفتند. کسانی که باقی ماندند احساس کردند که مورد محاصره واقع شده‌اند. اکنون این کشاورزان برای یافتن زمینی هموار و خشک برای کشت علوفه، بیشتر و در فواصل دورتری کار می‌کنند. درسرتاسر یاکوتیا، کشاوزان ده‌ها هزار گاو را با اسب‌های محلی جایگزین کرده‌اند. اسب‌ها علوفه‌ی کمتری مصرف می‌کنند اما مقدار تولید شیر آن‌ها کم و بازار گوشت آن‌ها محدود است.

نیکولای ماکارکوف ۶۲ ساله، درحال ساخت یک خانه‌ی جدید است. او قبل از این چندین بار سعی کرده بود که خانه‌اش را پس از نشست پابرجا کند اما به‌جایی رسید که درها دیگر باز نمی‌شدند. آب نیز به زمین نفوذ کرد و در زمستان یخ زده و موجب سرد شدن درون خانه می‌شد. سال‌ها پیش، جاده‌ی روستا مسیر مستقیمی بود که کلبه‌های چوبی و اصطبل‌های گاو در کنار آن صف بسته بودند. این جاده اکنون تبدیل به راهی گلی پر از گودال و ناهمواری شده است که به‌سختی شبیه یک جاده است. خانه‌های متروکه‌ی حاشیه‌ی آن به‌طرز عجیبی کج شده‌اند. آقای ماکارکوف که خانه‌ی جدیدش را روی ستون‌های عمیقی ایجاد می‌کند، می‌گوید:

به‌زودی در این روستا زمین همواری باقی نخواهند ماند. من تنها ۳۰-۴۰ سال برای زندگی فرصت دارم و امیدوارم خانه‌ی جدید من تا این مدت پابرجا بماند.