معرفی گونه درختی چنار وجایگاه آن

ایرانیان از دیرباز به مقوله درخت ، باغ و باغ داری اهمیت خاصی داده اند

واژه زیبای پردیس در فارسی باستان به معنی باغ به کار می رفته است . واژه انگلیسی Paradise به معنی بهشت از همین کلمه گرفته شده است . ساخت و ایجاد باغ ازجمله هنر های ایرانیان کهن است که شهرت جهانی داشته و از لحاظ فن محوطه سازی و استفاده از عناصر آب و گیاه به ویژه درخت و نحوه بنا سازی در نوع خود ببی نظیر بوده است . روحیه بسیار لطیف وشاعرانه و علاقه و دلبستگی وافر به طبیعت و فضای سبز و نبوغ سرشار از هنر و خلاقیت از طرفی و لزوم بستر سازی و ایجاد تغییرات در محیط زندگی در جهت استفاده هر چه بهتر از امکانات و تامین و تضمین رفاه وآسایش در محیط های شخصی وعمومی از طرف دیگر باعث گردیده است که فضاهائی بدیع و سرشار از لطافت و زیبائی به دست توانا و هنرآفرین این مردمان خلق گردد . روح خلاق، هنر والا ،احساسات شدید ، مملو از لطافت و عشق عمیق به طبیعت و عناصر تشکیل دهنده آن به ویژه گیاهان دست به هم داده و به نحو احسن در مناطق مختلف فضاهای جذاب ،دلنشین و تحسین بر انگیز به ویژه در مناطق خشک و بیابانی که وجود چنین مکان هائی به خصوص برای مسافران وگردشگران بسیار ضروری است به وجود آورده است . دلیل عینی این مطلب وجود باغ های ایجاد شده در شهر های بزرگ وکوچک وحتی روستا هاست که برخی خوشبختانه هنوز به همت وعنایت افراد آگاه وعلاقه مند تاکنون حفظ گردیده است. در اثبات میزان توجه مردمان این مرز وبوم همین بس که در ساختن منازل مسکونی در صورت توانائی مالی سبک و سیاقی به کار میبردند که جایگاه فضای سبز از جمله درختکاری ،گل کاری , آب نما و … پیش بینی شده و خود نمود عینی از این قبیل باغ هاگشته است . جالب توجه اینکه حتی در مناطق کویری و خشک از جمله خور و بیابانک وطبس ایجاد باغ به این صورت چنانچه ذکر شد فضاهای مناسبی فراهم گردیده است . در سیاحت نامه های نگارش شده به قلم جهانگردان داخلی وخارجی از این نوع باغ ها یاد شده است . به طوری که به لطف ابتکار و هنر ناب و کم نظیر ایرانی بیابان خشک و بی آب و علف به محیطی سرسبز و آباد مبدل شده است . به کار گیری سبک و سیاق خاص در این مقوله خود باعث گردیده است که باغ های از این دست تحت عنوان باغ های ایرانی در دنیا از سایر فضاهای ایجاد شده از این نوع مشخص گردد .متاسفانه تعداد قابل توجه ای از این دست فضاهای ایجاد شده توسط افراد مختلف علاقه مند در سطوح مختلف چه حکام و دست اندر کاران حکومتی ، متمولین و … به علل گوناگون از جمله بروز جنگ ها، حوادث طبیعی ( از قبیل زلزله و … ) و دیگر عوامل تخریب شده و یا کاملا از بین رفته است .با توجه به روند روز افزون رشد جمعیت وگسترش شهرنشینی به ویژه در چند دهه اخیر تغییر کاربری اراضی کشاورزی و تبدیل عرصه های طبیعی ومصنوعی سبز به اماکن مسکونی وتجاری شدت یافته و هر زمان شاهد تخریب و تبدیل عرصه ها و از بین رفتن سطح وسیعی از فضاهای سبز و مشجر از این دست می باشیم . حال بر مسئولین امر و دست اندر کاران و علاقه مندان به حفظ طبیعت و آثار سنتی و طبیعی است که هر چه زودتر نسبت به جلوگیری از این روند نا خوشایند اقدام لازم نمایند تا این سرمایه های ملی که هر کدام نمایان گر آداب , سنن بوده و نماد فرهنگ ایران و ایرانی است به نحو احسن حفظ گردد .

ایجاد و احداث باغ در ایران چنانچه ذکر گردید به عنوان یک ضرورت از قدیم الایام مرسوم بوده است و ایرانیان در این زمینه با استفاده از روح خلاق و ویژگی بارز عشق به طبیعت و به کارگیری مسائل فنی و مهندسی و آمیختن آن با جنبه های هنری از نوع شرقی آن هم هنر لطیف و عمیق ایرانی به آفرینش فضا های سرشار از زیبائی و محیط و فضا های کم نظیر پرداخته اند .در احداث مکان ها ئی از این دست دقت نظر و رعایت جوانب مختلف به نحو احسن صورت می گرفته است . به عنوان مثال هر بیننده خوش ذوق به محض ورود به باغ به تقارن موجود در انتخاب و قرار دادن عناصر مختلف استفاده شده از قبیل ساختمان ها , درختان , انهار و سایر عناصر پی می برده است . در واقع در اکثر قریب به اتفاق فضاهای ایجاد شده از این دست در نقاط مختلف این مرز و بوم این موارد با حساسیت خاص منش و روحیات ایرانی رعایت شده است . از این میان می توان از باغ فین کاشان ، باغ نظر کرمان ، باغ نظر کازرون ، باغ شاهزاده ماهان و باغ های چهل ستون , نظر اصفهان، باغ مهتر علی شاه , باغ فیروزی و باغ اهوستان در یزد یاد کرد . در واقع در تمامی شهر های کویری هم چون کاشان ، یزد , طبس ، کرمان ، بیرجند ، گناباد ، فردوس ، نیشابور ، سبزوار ، بیهق ، دامغان ، سمنان ، ری ، قم ، خور و بیابانک در هر جا جویبار و چشمه ساری باشد باغ ایرانی به نوعی با وجود تفاوت هائی پدیدار می گردد . در احداث باغ های سنتی به طور معمول از گونه های گیاهی مختلف درختی , درختچه ای و … اعم از بومی وغیر بومی استفاده می شده است. از این میان گونه های درختی جنس چنار در واقع جزئ عناصر اصلی این فضاها بوده اند .در ایران با توجه به حضور گونه چنار معمولی ( Platanus orientalis) که ظاهرا وارداتی است دربین این گونه ها از دیرباز جایگاهی خاص دارد . البته بر اساس اطلاعات بدست آمده از منابع موجود در مورد این گونه استنباط می گردد که پایه های قدیمی آن به صورت بومی در مناطق غربی ایران از جمله تنگ ملاوی در استان لرستان دیده شده و در حال حاضر نیز وجود دارد .

مشخصات و ویژگیهای گونه:‍

این گونه با نام علمیPlatanus orientalis L. از خانواده Platanaceae می باشد که در زبان انگلیسی به آن oriental plane ، Plane tree یا sycamor plane و در زبان فرانسهPlatane می گویند. نام این گونه از واژه یونانی Platanos گرفته شده است.این گونه درختی خزان کننده که رشد قابل توجه دارد دارای تنه اصلی بوده وارتفاع آن به حدود ۲۵ تا ۳۰ متر می رسد . پوست تنه آن خاکستری مایل به سبز ( شفاف ولکه دار ) ،صاف ،لکه ای و ریزان ، برگ‌ها پهن ،طویل ،پنجه ای ودندانه دار،پنج یا هفت بخشی دندانه دار شبیه برگ افرا وخزان کننده ، (برگهای پائیزی به رنگ زرد تیره و خوش منظر ) ، برگها در جوانی کرکدارونمدی است که بتدریج کرک‌‌ها زدوده می شود . گل آذین کروی و مرکب ،یک پایه بر روی پایک بلند وآویزان و فصل گلدهی در بهاراست . در زیر و روی برگ های آن بریدگی های عمیق و کرک دیده می شود . در بعضی نقاط کشور از جمله استان تهران ( تهران , …. ) استان اصفهان ( اصفهان , نطنز , خوانسار , گلپایگان , …. ) پایه های کهنسال آن با قطر برابر سینه بیش از یک تا دو متر دیده شده است .‍

این گونه درختی با نمائی با شکوه و تاج پوشش بزرگ و قابل ملاحظه به علت داشتن شاخه و برگ زیاد و متراکم در بیشتر مناطق از قدیم درفعالیت های درخت کاری و ایجاد فضاهای ی سبز به ویژه در کنار معابر و خیابان ها به صورت ردیفی کاشته می شود . گونه دیگری از جنس Platanus که به نام چنار لندنی معروف و اصل آن از اروپا است وجود دارد . این گونه دارای برگ های پنج لبه افرائی شکل بوده و بذر آن با پوشش توپی شکل می باشد . پوست این گونه نیز صاف است که به تدریج به صورت قطعات نامنظم جدا شده به طوریکه پس از جدا شدن کامل آن تنه درخت رنگ ابلق به خود می گیرد . لازم به ذکر است که از نظر گیاه شناسی هنوز این گونه مشخص نشده و در این مورد بین متخصصین امر اختلاف نظر وجود دارد . به نظر می رسد این گونهP. hispanica یا P. acerifolia باشد . ارتفاع این گونه به حدود ۲۵ متر می رسد .

محاسن و معایب :

محاسن :

این گونه درختی با توجه به ارتفاع بلند و حالت افراشته و انبوهی شاخه و برگ فضای سبز قابل ملاحظه‌ای ایجاد کرده و شکوه خاصی دارد . رنگ برگ های آن با گذشت زمان از اواخر فصل تابستان تغییر یافته و طیفی از رنگ های گرم از قبیل زرد , نارنجی و قرمز را ظاهر می سازد که این خود از نظر ایجاد نما و منظرسازی در فضای سبز اهمیت خاص دارد . از لحاظ نیاز به نور حساسیتی زیاذی نشان نداده ولی در صورت وجود نور کافی رشد آن قابل توجه می‌‌باشد . در مجموع گونه های مختلف آن نور پسند هستند .گونه چنار معمولا در صورت وجود رطوبت کافی در هر نوع خاکی که محدودیت شدید از لحاظ عناصر لازم برای رشد نداشته باشد استقرار یافته و به حیات خود ادامه می دهد .از نظر سازگاری به شرایط گوناگون اقلیمی پایه های موجود آن در مناطق مختلف کوهستانی نشانگر بردباری آن به آب و هوای بسیار سرد و تحمل دماهای پائین تا حدود ۱۵ درجه سانتیگراد می باشد . البته لازم به ذکر است که معمولا به سرمای دیر رس بهاره حساس است .

نکته قابل توجه دیگر عدم لزوم انجام هرس در آنست که از نظر اقتصادی با اهمیت می باشد .

چوب بدست آمده از چنار ارزش صنعتی بسیار دارد و از آن در صنایع تهیه روکش ( با توجه به داشتن پره های چوبی زیبا به رنگ قرمز متمایل به قهوهای یا نقره ای در برش شعاعی و که اصطلاحا پرمگس خوانده می شود در این زمینه بسیثار بازار پسند است . این پره ها در مقطع مماسی به اشکال مشخص دیده می شود . ) , مبل سازی , درودگری , در و پنجره سازی , جعبه و قفسه سازی , تهیه ابزار های چوبی , مشبک کاری و … استفاده می گردد .کاشت این گونه در روستاها به صورت انبوه کمک اقتصادی و معیشتی زیادی به ساکنین نموده و بسیاری از احتیاجات آنها را از این نظر تامین نماید

نمای ظاهری و منظر این گونه به صورتی است که جنگل وگونه های جنگلی را تداعی می کند و در پاییز با تغییر رنگ برگها و ارائه طیف وسیعی از رنگ های گرم مناظر بدیعی ایجاد کرده و جلوه وزیبائی خاصی دارد

معایب :

گونه چنار به آب کافی نیاز دارد و معمولا در صورت کمبود از این نظر آسیب پذیر می گردد. بطوری که رشد آنها کاهش یافته و تنه ساقه ناسالم و درننتیجه چوب بدست امده نامرغوب و ازلحاظ اقتصادی کم ارزش خواهد شد . بنابراین کاشت آن ها در کنار نهر ها , جویبارهاو رودخانه ها و مکان هائی که آب کافی در دسترس باشد بیشتر توصیه می شود . ایجاد آلرژی و حساسیت در افراد از طریق برگ ها به ویژه برگ های جوان در بعضی مناطق از دیگر معایب چنار می باشد که بسته به منطقه کاشت میزان آن فرق می کند . در صورت وجود چنین موردی میتوان گونه دیگری را مانند صنوبر برای کاشت انتخاب کرد .از معایب دیگر این گونه درختی سطحی بودن ریشه های أن در پایه های جوان است که مقاومت گیاه را در مقابل باد های شدید و طوفان کاهش می دهد . از این نظر در انتخاب محل کاشت آن بایستی دقت لازم به عمل أید . البته در خاک های با بافت سبک , قابل نفوذ و عمیق که ریشه به راحتی و سریع فعالیت می کند این مسئله کمتر دیده شده و با گذشت زمان , افزایش بنیه و رشد و گسترش سیستم ریشه این مسئله رفع می گردد . ذر چنار قوه نامیه محدود دارد به طوری که در ظرف چنذ هفته بایستی مورد استفاده قرار گیرد . این خود یکی از دلایلی است که در تکثیر آن معمولا از روش قلمه زنی اقدام می شود . بالطبع این خصیصه بر زا آوری طبیعی آن تاثیر سوئ می گذارد .

پراکنش جغرافیائی :

ونه های مختلف چنار از شرق در ولایت کشمیر در هندوستان تا غرب در کشور یونان به ویژه در مناطق کوهستانی پراکنده اند . در فلات ایران بیشه های طبیعی آن ( چنار معمولی ) در حد فاصل کتول در استان لرستان و دامغان مشاهده شده است . در بعضی از منابع آمده است که این گونه بومی اروپای جنوبی ،شرقی وآسیای مرکزی است .ولی پایه های خودروی آن در کوههای بختیاری تا سردشت مشاهده شده است .کجور ،دره هراز ،پنجاب ،رودبار ،خوی ،همدان ،هرسین ،لرستان (شهبازان،سپید دشت،بیشه وگتوند) ،باغ تخت شیراز،غار شاهپور کازرون،کوه نصر کرمان ،راه جرد قم،تربت جام وارتفاعات بین لوشان وعمارلو مناطقی هستند که این گونه دیده شده است ،لازم به ذکر است که در کوه نصر کرمان تا ارتفاع حدود ۲۶۰۰ متر حضور دارد . این گونه به طور کلی در استان های مازندران ، گیلان، آذربایجان ، خراسان ، کردستان ، لرستان , کرمانشاهان , چهارمحال و بختیاری , فارس ، اصفهان وکرمان بیشتر حضور دارد .

خواهش اکولوژیک :

این گونه آب وهوای معتدل را بیشتر می پسندد و در خاکهای لومی عمیق ،غنی ازهوموس ومرطوب به راحتی رشد می نماید .. در اکثر باغ های سنتی این گونه مورد استفاده قرار گرفته و به علت داشتن سطح سایه قابل ملاحظه در اطراف ساختمان ها با نظم خاصی کاشته شده است . گونه چنار در مجموع در خاک های با بافت نسبتا سبک و نیمه سبک ( شنی رسی ) به نحو مطلوب رشد می‌کند. این گونه اغلب روشنائی پسند بوده و با وجود تحمل دماهای پائین نسبت به سرمای نابهنگام و دیر رس بهاره تقریبا حساس است .درخیابان بندی های ایجاد شده در باغ ها این گونه از ابتدا در ورودی در حاشیه ودرکنار جوی ها به طور ردیفی مورد استفاده قرار گرفته است . در حال حاضر بیشتر در فضای سبز پارک ها وحاشیه خیابان ها ومعابر کاشته می شود.

نحوه تکثیر :

بهترین روش ازدیاد گونه های مختلف چنار استفاده از قلمه از پاجوش های یک یا دو ساله است که معمولا به طول ۱۵ تا۲۰سانتیمتر درآبان ماه انجام پذیر می باشد . در بعضی منابع طول قلمه ۳۰ سانتیمتر و زمان کاشت ماه های دی و بهمن عنوان شده است . بدیهی است این موضوع بسته منطقه و وضعیت أب و هوائی فرق می کند . تجارب به دست امده نشان می دهد که انتخاب قلمه از شاخه های جوان , آبدارو رسیده یا پاجوش های سالم یکساله و کاشت آنها در خزانه تا زمان ریشه دار شدن در واقع بهترین راه ممکن به نظر می رسد . زمان کاشت بذر آن از مهر تا اسفند ماه است . تکثیر از این طریق به علت ضعیف بودن نهال های اولیه کمتر متداول است . در صورت استفاده از بذر در تکثیر برای به دست آوردن نتیجه بهتر بذور را در خاک مرطوب در فصل پاییز می کارند .

خواص چوب :

چوب چنار با چوب برون زرد روشن و چوب درون به رنگ های متفاوت ( از زرد روشن تا قهوه ای متمایل به قرمز روشن , خاکستری مایل به آبی و مخلوطی از رنگ های گوناگون ) است . رنگ ظاهری چوب بر حسب نوع خاک و زمان قطع فرق می کند . در درختان مسن رنگ چوب قهوه ای شده و به چوب راش شباهت پیدا می نماید . چوب چنار بدون بو نسبتا سخت با الیاف یک نواخت , با مقاومت به فشار موازی با الیاف زیاد ولی نسبت به فشار عمودالیاف به خصوص در صورت داشتن رطوبت کم مقاومت , و با توانائی و مقاومت متوسط در نگاهداری میخ است . چوب این گونه نرم تر از چوب راش است .ویژگیهای چوب این گونه از لحاظ دوام ،مقاومت به خمش استاتیک ودینامیک بابرخی گونه های جنگلی رقابت می کند ، به طوریکه پایه های قدیمی مصرف شده در ساختمان ها ومنازل بسیار قدیمی هنوز پا برجاست .در صنایع درودگری از قدیم الاایام جهت ساخت درو پنجره و دیگر لوازم مورد استفاده قرار گرفته ونمونه های بسیار قدیمی آن علیرغم گذشت زمان سالم باقی مانده است .قابل توجه اینکه وجود نقش های زیبا به ویژه در برش های چوب آن بسیار بازار پسند است . در اصفهان چوب چنار با توجه به قابلیت های متعدد به خصوص در نجاری به میخ طلائی مشهور است .چوب چنار از لحاظ خواص ماکروسکپی با آوند های همسان , دوایر سالیانه مشخص , پره های چوبی عریض و فراوان که حدود نیمی از سطح مقطع عرضی رامی پوشاند .‍در برش میکرسکپی با آوند های کم و بیش مدور , پارانشیم فراوان به صورت رشته های یک ردیفه کوتاه مماسی یا مایل , فیبر ها با غشائی نسبتا کلفت ,پره های چوبی غیر منظم و نابرابر می باشد .

آفات درخت چنار :

چند نوع کرم ریشه خوار صنوبر , دو گونه زنجرک گل سرخ , شپشک سپر دار واوی نارون , پروانه مینوز چنار , سه گونه پروانه ابریشم باف ناجور ,سه گونه سوسک شاخک بلند سیاه , کنه تار عنکبوتی چنار ,دو گونه سوسک شاخک بلند گل سرخیان , کرم سفید ریشه , سوسک شاخک بلند ارهای , شپشک آرد آلود , چند گونه شپشک سپر دار گلابی , کنه تار عنکبوتی و خرگوش از آفات گونه های چنار به شمار می آیند .

گونه های چنار :

گونه های مختلف شناخته شده گیاه در دنیا عبارتند از :

Platanus orientalis

Platanus digtata

Platanus laciniata

Platanus acerifolia

Platanus palmata

Platanus orientalior

Platanus cuneata

Platanus occidentalus

Platanus vulgaris

Platanus elongata

Platanus racemosa

Platanus x acerifolia

Platanus wrightii

Platanus orientalis x occidentalis

Platanus gentryi

Platanus glabrata

Platanus mexicana var. interior

توضیح :

گونه Platanus acerifoliaهیبرید دو گونه Platanus orientalis , Platanus occidentalis می باشد.

گونه Platanus orientalisبومی جنوب آسیای صغیر، جزایر رودز و سوریه است. در فلسطین و سایر نواحی در منطقه مدیترانه ای کاشته شده است.

گونه Platanus cuneata بومی آسیای صغیر ،ماسه دونیا، یونان،جنوب ایتالیا و سیسیل می باشد.

گونه ‍ Platanus orientaliorبومی آسیای مرکزی (ترکمنستان) بوده و در شمال ایران ، افغانستان و شمال هندوستان(کشمیر) پراکنده است.

گونه Platanus occidentalis بومی اروپا، جنوب شرقی آمریکا و تگزاس می باشد و در اروپای مرکزی و جنوبی و آمریکای شمالی کاشته می شود.

گونه Platanus wrightii بومی آریزونای آمریکا است .

گونه Platanus racemosa بومی آمریکا می باشد و به Western sycamoreمعروف است .

گونه Platanus gentryi بومی ایالت تکزاس و کشور مکزیک است .

گونه های Platanus glabrata ، Platanus mexicana var. interior بومی مکزیک می باشند .