فضانوردان چگونه انتخاب می شوند؟

فضانوردی را می توان از دسته شغل های خاص دانست که تعداد کمی از میلیارد ها انسان می توانند آن را تجربه کنند.

به طور کلی عنوان «فضانورد» را به کسی اطلاق می کنند که بتواند تا ارتفاع ۱۰۰ کیلومتری زمین سفر کند و به مرز فضا برسد. واقعیت این است که بیشتر فضانوردها رشته های تحصیلی مختلفی داشته اند؛ از هوانوردی گرفته تا مکانیک و علوم فضایی و رشته های مهندسی دیگر و حتی علوم پایه مثل فیزیک و ریاضی. بنابراین لزوما فضانورد نباید اخترشناس باشد. فقط در طراحی ماموریت های فضایی برای مطالعه سیاره ها، ستاره ها و کهکشان هاست که اخترشناسی و علوم فضایی در کنار همدیگر قرار می گیرند.

وقتی هنوز رویای سفر به فضا محقق نشده بود، اولین فضانوردها از بین باهوش ترین و باتجربه ترین هوانوردها انتخاب شدند. بعدها از میان دانشمندان و پژوهشگرهای رشته های مختلف نیز فضانوردهایی انتخاب شدند. آنها دوره های فضانوردی را پشت سر گذاشتند تا بتوانند آزمایش های مربوط به تخصص خود را در محیط بی وزنی انجام دهند. این دوره ها در مراکز ویژه تمرین فضانوردها برگزار می شود که از جمله آنها «شهر ستارگان» یا «مرکز فضایی گاگارین» در نزدیکی مسکو است. در ایران نیز بتازگی سازمان فضایی ایران اعلام کرده که دوره های مربوط به آموزش و تربیت فضانورد را بزودی با همکاری روسیه برگزار می کند. بنابر مصاحبه رئیس پژوهشکده سامانه های فضانوردی در اوایل خرداد امسال با خبرنگار علمی ایرنا، نخستین فضانوردهای ایرانی به احتمال زیاد از میان خلبان های هواپیماها انتخاب خواهند شد. بیشتر فضانوردها با پشتیبانی سازمان های فضایی دولتی انتخاب و آموزش داده می شوند. تا به امروز بیشتر از ۵۰۰ نفر از ۴۰ ملیت مختلف طعم فضانورد بودن را چشیده اند. این یعنی از هر ۱۴ میلیون نفر از جمعیت ۷ میلیاردی کره زمین فقط یک نفر توانسته زمین را از فضا تماشا کند. ایستگاه های فضایی در مدارهای پایین و نزدیک به زمین، بویژه ایستگاه فضایی بین المللی مقصد سفر بیشتر فضانوردان در فضا بوده است. این در حالی است که فقط ۲۴ فضانورد توانسته اند تجربه قرار گرفتن در مدار ماه یا نشستن بر سطح ماه را کسب کنند. فضانوردان مدت چندان طولانی را نمی توانند در فضا بمانند. آنها برای حفظ بافت های بدن شان و کاستن از آثار جانبی زندگی در شرایط بی وزنی ناگزیرند هر روز چند ساعت ورزش کنند. در بین فضانوردان، سرگئی کریکالوف به تنهایی ۸۰۳ روز را در چند مرحله سفر فضایی در فضا گذرانده است و در این زمینه رکورددار است. جوان ترین فضانورد تا به امروز ۲۵ سال و پیرترین فضانورد ۷۷ سال سن داشته است. فضانوردی خطرهای بسیاری نیز دارد. برای مثال در سانحه انفجار آپولو ـ ۱ و در سانحه های فضایی مثل انفجار شاتل های کلمبیا و چلنجر در مجموع حدود ۲۳ فضانورد کشته شدند.

رقابت های فضایی شرق و غرب

از آنجا که سازمان های فضایی ایالات متحده و شوروی سابق، در زمینه فناوری فضایی پیشگام بوده اند، تا به امروز ملیت بیشتر فضانوردها آمریکایی و روسی بوده است. در روسیه به فضانوردها، کیهان نورد می گویند. یوری گاگارین نخستین فضانورد جهان است و سال ۱۹۶۱ توانست حدود ۱۰۸ دقیقه در مدار زمین بماند. سپس روس ها توانستند سال ۱۹۶۵ نخستین راه پیمایی فضایی را انجام دهند؛ آلکسی لئونف کسی بود که این کار را در بیرون فضاپیمای ووسخود ۲ انجام داد. سرانجام در نبرد شرق و غرب بر سر فتح ماه، نیل آرمسترانگ سال ۱۹۶۹ توانست نخستین انسانی باشد که پا بر دنیای دیگری به جز زمین می گذارد. او و باز آلدرین در مأموریت آپولو ـ ۱۱ حدود ۵ / ۲ ساعت بر سطح ماه راهپیمایی کردند. سپس در ماموریت های بعدی آپولو، اقامت فضانوردان بر سطح ماه طولانی تر شد و نمونه برداری های وسیع تری از سطح ماه انجام گرفت. شوروی نیز ماموریت های بی سرنشین متعددی در مدار و روی سطح ماه انجام داد، اما هیچ وقت نتوانست به رویای فرود یک روس بر سطح ماه جامه عمل بپوشاند.

فضانوردهای گردشگر

از سال ۱۳۸۰ پای فضانوردهایی که با هزینه شخصی خودشان سفر می کردند به فضا باز شد. این فضانوردها از طریق سازمان فضایی روسیه برای اقامتی چندروزه در ایستگاه فضایی بین المللی حدود ۲۰ میلیون دلار پرداخت می کنند و البته لازم است برای چنین سفرها آموزش های ویژه فضانوردی را پشت سر بگذرانند و تمرین کنند. از جمله این فضانوردان انوشه انصاری است؛ فضانورد ایرانی ـ آمریکایی که با سفر خود به ایستگاه فضایی بین المللی در سال ۱۳۸۵ توانست عنوان نخستین بانوی گردشگر فضایی را از آن خود کند.

تجربه بی وزنی فقط در فضا؟

در زمین و در شرایط خاصی می توان شرایط بی وزنی را برای مدت کوتاهی ایجاد کرد. سازمان های فضایی معتبر جهان برای آموزش و تمرین فضانوردها از هواپیماهای معروف به گرانش صفر (Zero G) استفاده می کنند. روش کار به این صورت است که این هواپیماها مدام با زاویه تند اوج می گیرند و بعد از رسیدن به ارتفاع مناسب رو به پایین با زاویه شدید شیرجه می روند. در این شرایط به کمک اثر ناشی از سقوط آزاد، در محیط داخلی هواپیما برای لحظاتی حالت بی وزنی (مانند آنچه در مدار زمین تجربه می شود) ایجاد می شود.