مسافرت به شهرستان میانه، دروازه آذربایجان

میانه به‌ عنوان دروازه آذربایجان شناخته می‌شود و با شهرستان‌های زنجان، سراب، خلخال، بستان آباد و هشترود همسایه است. ارتفاع شهرستان میانه از سطح دریا ۱۱۰۰ متر و مساحت شهرستان ۵۵۹۰ کیلومتر است.

این شهرستان با ۳۶۰ روستایی که دارد، دارای چهار بخش به نام‌های: کاغدکنان، کندوان، ترکمانچای و مرکزی است. پیشینه و قدمت تاریخی میانه پیشینه و سابقه تاریخی شهرستان میانه به ده‌ها سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد و بعضی نوشته‌ها سابقه تاریخی میانه را تا ۷۲۰ سال پیش از میلاد نیز نقل می‌کنند.

زیبایی این شهر آنچنان است که چشمان رهگذران را ناخودآگاه به خود معطوف می‌کند. این شهر در میان کوه‌های اطراف خود چونان کودکی در آغوش مادر است. کمتر کسی است که از میانه بگذرد و غرق تماشای طبیعت خدادادی آن نگردد

جغرافیای شهرستان میانه

شهرستان میانه، در جنوب شرقی استان آذربایجان شرقی قرار دارد و به‌عنوان پهناورترین شهرستان شمال غرب کشور ۵۹۱۹ کیلومتر وسعت دارد. شهرستان‌های سراب، چاراویماق حدود شمالی و غربی آن را می‌پوشاند. حدود جنوبی این شهرستان با قسمتی از جنوب اردبیل هم جوار است. شهرستان خلخال واقع در استان اردبیل نیز همسایه شرقی این شهرستان به شمار می‌رود. گوشه شمال غربی حدود شهرستان میانه از ۸۲ کیلومتری جنوب شرقی تبریز شروع و به طول ۸۰ کیلومتر به سمت جنوب و شرق کشیده می‌شود. مرکز شهر میانه، به خط مستقیم در ۱۳۸ کیلومتری جنوب شرقی تبریز قرار دارد. شهرستان میانه به همراه هشترود و چاراویماق دوازده هزار کیلومتر وسعت دارند و مردمان مناطق یاد شده بعد از تبریز برای امور اقتصادی خود به شهر میانه مراجعه می‌کنند.

شهرستان میانه و مناطق روستایی آن دورترین نقاط نسبت به مرکز استان به شمار می‌رود این شهرستان در ۴۷ درجه و ۴۲ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی، بین دو رشته کوه بزقوش و قافلانتی واقع شده و ۱۱۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

تاریخچه شهرستان میانه

پیشینه و سابقه تاریخی شهرستان میانه به ده‌ها سال قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد و بعضی نوشته‌ها سابقه تاریخی میانه را تا ۷۲۰ سال پیش از میلاد نیز نقل می‌کنند.

وجود کتیبه‌های آشوری و اورارتویی در بعضی مناطق آذربایجان و کشف آثار باستانی و مجسمه‌های سفالین در شهرستان میانه، قدمت تاریخی آن را به دوره‌های پیش از تشکیل دولت ماد می‌رساند.

استان آذربایجان شرقی در گذشته بخشی از سرزمین تاریخی ماد بوده که به «ماد کوچک» شهرت یافته بود. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران در ۳۳۱ سال پیش از میلاد، شهربان منطقه ماد کوچک که سرداری به‌نام «آتورپات» یا «آتروپاتن» بوده، علیه اسکندر قیام کرده و با انعقاد پیمانی دست یونانیان را از آذربایجان کوتاه ساخت. اسکندر مقدونی نیز آتروپات را به شرط پیروی از امپراتوری او، در این منطقه باقی نگه داشت.

جانشینان اسکندر پس از مرگ وی به جنگ و نزاع با یکدیگر پرداختند و در همین دوران بود که آتروپات حاکم منطقهٔ ماد کوچک شد. نام این منطقه نیز به‌ جهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد. بعدها نیز به نام‌های مختلفی نظیر «آذربادگان» و «آذرآبادگان» مشهور گشت.

آذرپاتکان در دوره ساسانیان ساتراپ‌نشین و یکی از مهم‌ترین ایالت‌های ایران بوده که به‌ جهت قرار گرفتن آتشکده‎‌های بزرگ و مشهور نظیر آتشکده آذرگشسنب در آن به آذربایجان شهرت یافت.

در پی حفاری‌هایی که در سال ۱۳۵۲ شمسی در یکی از قریه‌های اطراف میانه به نام آرموداق انجام گرفت یک مجسمه سفالین مربوط به دوره ساسانیان کشف شد. این تندیس توسط رئیس اداره باستان شناسی وقت به موزه باستان‌شناسی تبریز منتقل گردید.

در کتاب‌های تاریخی و سفرنامه‌های جهانگردان نام این شهرستان را میانج ثبت کرده‌اند. چون این شهرستان به نوشته برخی، پیش از میلاد مسیح در خط مرزی دو سرزمین ماد و پارت قرار گرفته بود و هم اکنون نیز در وسط مراغه و تبریز قرار دارد و مانند زاویه یک مثلث در میان آنها جای گرفته است و یا اینکه چون بین دو شهر زنجان و تبریز واقع شده‌ این نام را انتخاب کرده‌اند. با این حال شهرستان میانه در قرن‌های هفتم و هشتم هجری علاوه بر میانج نام دیگری چون “گرمرود” داشته و در برخی از کتاب‌های آن زمان برای شناسایی آن از هر دو نام (گرمرود و میانه) استفاده شده است.

آب و هوای شهرستان میانه

شهرستان میانه به‌جز در دامنه‌های پست دره قزل‌اوزن، در قسمت میانی و جنوب شرقی که دارای اقلیم خشک و سرد است. ارتفاع عمومی زمین در این شهرستان، از ۷۵۰ متر در منتهی الیه گوشه جنوب شرقی آن دره قزل اوزن تا ۳۳۰۰ متر در قلل رشته کوه بزقوش متغیر است. متوسط بارش سالانه ۳۲۰ میلیمتر در نقاط کم ارتفاع جنوب شرقی و در بالای ارتفاعات بزقوش از ۳۹۳ تا ۶۰۰ میلی‌متر متغیر است. متوسط دمای سالانه نیز در این شهرستان، ۳ الی ۱۵ درجه سانتی‌گراد، در مناطق مختلف آن است.

نقاط دیدنی و تاریخی شهرستان میانه

این شهرستان با اقلیم کوهستانی در دل ارتفاعات بزغوش و قافلانکوه جلوه‌های زیبایی از طبیعت خداوند را در خود جای داده و طبیعتی رویایی را در پیش روی گردشگرانی قرار می‌دهد که همه ساله به‌ این شهرستان مسافرت می‌کنند. علاوه‌بر طبیعت زیبا به علت تاریخ کهن این شهرستان دیدنی‌های تاریخی بسیاری نیز در این شهرستان وجود دارد.

مسجد سنگی ترک

این مسجد در روستای قدیمی ترک، در ۲۹ کیلومتری شمال شرق میانه واقع شده و از آثار بسیار مهم آذربایجان است و از شگفتی‌های منحصربه‌فردی برخوردار است. شیوه معماری و مصالح ساختمانی که در آن به کار رفته است، باستان‌شناسان را به تحیر واداشته است و در عین حال تاریخ درخشان هنر معماری را در قرون گذشته به تماشای علاقمندان می‌گذارد. بنای مسجد و نمای بیرونی آن، همه یکپاچه از سنگ ساخته شده است. کنده کاری‌های باشکوه و کتیبه‌های زیبای آن‌که به خط زیبای نستعلیق تزیین شده، موضوع دیگری است که حکایت از دقت، نبوغ و ظریف‌کاری معماران مسلمان آن دوران دارد.

همچنین محراب و ستون‌های این مسجد، به‌گونه‌ای زیبا و حیرت‌انگیز با سنگ‌های یکپارچه و قرمز، هر بیننده‌ای را به تحیر و تفکر وا‌می‌دارد. یکی از این ستون‌ها که تفاوت اساسی با ستون‌های دیگر دارد نشان می‌دهد که بعدها در هنگام تعمیر، بجای ستون اصلی به کار رفته است.

این مسجد ۱۰ قسمت متمایز دارد. ساختمان اصلی آن تماماً از سنگ بنا شده و شبستان‌های آن بعدها با آجر ساخته شده و در ضلع جنوب غربی این مسجد آرامگاهی وجود دارد که منسوب به بانی یا معمار مسجد است. در مورد بانی مسجد ترک و تاریخ بنای آن نظرهای مختلف وجود دارد. بعضی آن را به حضرت امام حسن مجتبی علیه‌السلام نسبت می‌دهند.که بسیار بعید به نظر می‌رسد و برخی دیگر زمان احداث آن را در قرن ششم می‌دانند و بعضی‌ها هم معتقدند که این مسجد در قرن هشتم و دوران حکومت خانان مغول به دست سلطان محمد خدابنده (اولجاتیو) بنا شده است. بر در و دیوارهای سنگی این مسجد تاریخ‌های ۱۰۱۶ و ۱۲۸۲ قمری به چشم می‌خورد که تنها نشان از تعمیر این مسجد در زمان شاه عباسی صفوی و ناصرالدین ‌شاه قاجار دارد. در کتیبه دیگری که بر روی سنگ‌های میان دو پنجره قرار دارد اسامی کارفرما، بانی، کنده‌کار و معمار یا بنای مسجد به ترتیب: حاجی مراد ترکی، عباس کربلایی، محمد صادق تبریز و عبدالوهاب مشاهده می‌شود.

مرقد امام زاده محمد کندوان

این امام زاده در روستای کندوان، واقع در ۳۵ کیلومتری شهر میانه سر بر بالین خاک نهاده و با ساختمانی کوچک و ساده گلی و یک ضریح چوبی، سفره نور و ایمان و محبت در قلوب مردم روستا و اطراف آن گسترانیده است. در میان اهالی منطقه، امام زاده اسماعیل، پسر این امام‌زاده شناخته می‌شود. همچنان‌ که محمد را نیز فرزند بلافصل حضرت امام صادق (ع) به شمار می‌آورند.

پل دختر (قیزکورپی سی)

این پل معروف در دامنه شرقی قافلانکوه و در فاصله ۲۰ کیلومتری شهر میانه، بر روی رودخانه قزل اوزون ساخته شده و دارای سه دهانه بزرگ و محکم با پایه‌های استوار آجری است که بر روی آب‌برهای سنگی قرار گرفته است. در داخل پایه‌ها، اتاقهای کوچکی با زیبایی و ظرافت بنا گردیده است که کنجکاوی هر بیننده را بر می‌انگیزد. بر اساس مشاهدات سیاحان و شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی، در طی زمان‌های مختلف از این اثر دیدن کرده اند، نوشته‌هایی به خط نسخ و نستعلیق و کوفی بر قسمت‌هایی از این پل وجود داشته که تاریخ تعمیر و نوسازی آن را نشان می‌داده است اما اثری که تاریخ دقیق احداث آن را نشان بدهد هنوز شناسایی نشده است.

قلعه دختر 

این قلعه در کتاب‌های تاریخ و سفرنامه‌ها، چنین توصیف شده است: این قلعه در ۲ کیلومتری شمال پل‌دختر (۱۸ کیلومتری جنوب میانه) بر روی صخره بزرگ و قلل تیز، در زمان حکومت شاه عباس صفوی، این قلعه محل تجمع و استراحت راهزنان و اشرار بوده که باعث ناامنی منطقه بودند که به دستور وی این قلعه تخریب گردیده است. دیوارهای قلعه با پل‌دختر شباهت دارد، برخی تاریخ بنای آن دو بنا را نزدیک به هم (قرن ششم) ذکر می‌کنند ولی برخی دیگر از مورخان، ساختمان قلعه را به یکی از پادشاهان ساسانی (اردشیر دراز دست) نسبت می‌دهند.

شکل عمومی آن کثیرالاضلاع غیر منتظمی است که دره‌های عمیق و قله‌های تیز قافلانکوه را زیر پوشش خود قرار داده است. این بنا با آجر و سنگ ساخته شده و بلندی دیوار (باروی قلعه) اطراف آن به ۴ متر می‌رسد.

این قلعه دارای یک دروازه و یک‌راه خروجی به ارتفاع سه متر است که راه خروجی آن بیشتر به راه فرار شباهت دارد و به تخته‌سنگ‌ها و پرتگاه‌های خطرناک منتهی می‌گردد. قلعه دختر، ۱۶ یا ۲۴ برج دیده‌بانی مخروبه دارد که ۸ برج آن بر رودخانه قزل اوزن مشرف است. در میان قلعه، دو منبع آب به ابعاد ۱۵*>10 متر و ارتفاع ۱۰ متر وجود دارد که آب آن به‌وسیله برف و باران تامین می‌شده است. دو ضلع قلعه از صخره‌های طبیعی و یک ضلع آن از سنگ‌های تراشیده شده تشکیل یافته است. علاوه بر آن چاه‌های زیادی نیز در قسمت‌های مختلف قلعه وجود داشته که در مواقع حساس از آب آنها استفاده می‌شده است.

قلعه نجفقلی خان

این قلعه بزرگ خاکی، در جنوب شرقی میانه ( جنب رودخانه شهر چایی) قرار گرفته است. در قسمت‌های شمالی و شمال شرقی آن بناهای مسکونی احداث شده است و سمت جنوبی و جنوب‌غربی آن را زمین های زراعی و باغات سرسبز احاطه نموده و ناحیه شمال‌غربی آن در بالای کوه‌های قافلانکوه واقع شده است.

این تپه خاکی به دوره ساسانیان منسوب است و از عصر ظهور اسلام تا اواخر دوره قاجار، مورد استفاده بوده است. در بنای این قلعه، خشت‌های بزرگ به ابعاد ۴۰*۳۰ به کار رفته که در واقع تنها مصالح ساختمانی آن است. با گذشت زمان و تحت تأثیر عوامل طبیعی و حفاری‌ها و خاکبرداری‌های پراکنده، قسمت‌هایی از این بنا تخریب و از بین رفته است. این تپه خاکی در سال ۱۳۵۴ مورد بازدید کارشناسان وزارت فرهنگ و هنر قرار گرفته و به عنوان اثر باستانی ملی به ثبت رسیده است.

کاروانسرای جمال آباد

این بنای تاریخی در کنار روستای جمال‌آباد، واقع در ۳۵ کیلومتری شهر میانه قرار دارد که در سال ۱۰۶۵ هجری قمری بنا شده است. (به نوشته شوالیه شارون نویسنده و جهانگرد معروف، این کاروانسرا در تاریخ ۷۳۳ هجری قمری بدست غیاث‌الدین محمد، وزیر سلطان ابوسعید، سلطان مغول ساخته شده است.)

در سال ۱۲۳۴ ه.ق در هنگام بازدید (موریس دو کتز بویه) از این اثر تاریخی گرچه حدود ۵۲۰ سال از بنای آن می‌گذشت، همچنان در نهایت زیبایی و استحکام بوده است. همچنین در سال ۱۱۱۲ ه.ق «جملی کارری» در نوشته‌های خود از وجود برج‌های هفتگانه و زیبای این بنا خبر داده است.

بقعه و مناره امامزاده اسماعیل

بقعه با صفایی در قلب این شهر وجود دارد که به نام امام زاده اسماعیل، کمال‌الدین بن سیدمحمد بن امام جعفر صادق(ع) مشهور است. این بارگاه که در ضلع جنوبی مسجد جامع شهر دامن محبت گسترانیده در سال ۹۲۳ ه.ق شناسایی و به ثبت رسیده است.

مساحت بنای اولیه آن ۳۰ مترمربع و ارتفاع گنبدش حدود ۶ متر است که سطح خارج آن با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزیین شده بود ولی چندی پیش در پی تعمیر و نوسازی اساسی آن اکثر این خصوصیات از بین رفت و ساختمان آن از نو به طرز جدیدی بازسازی شده است و بنایی که از قرن هشتم به یادگار مانده بود هویت اصلی خود را از دست داده است.

سوغات و صنایع دستی شهرستان میانه

ایشلی فطیر

ایشلی فطیر نانی ست که به دو صورت سنتی و فانتزی پخت می‌شود‌، در شکل سنتی آن زنان خانه‌دار با اجاق‌ها و تنورهای خانگی آن را می‌پزند( نوع دوم بیشتر در روستاهاست) و در شکل فانتزی در مغازه‌ها با تنورهای مخصوص پخته می‌شود که به شکل یدی قات، خرما فطیری و ایشلی فطیر هستند.

خمیر این فطیرها از ترکیب کره، آرد، خمیرمایه، شیر گرم و آب، نمک، شکر و روغن درست شده و لای داخلی یا مغز آن ترکیبی از آرد، زردچوبه، زنجبیل، شیره خرما و شکر است، رویه خمیر نیز ترکیبی از زرده تخم مرغ، شیر، کنجد و سیاه دانه است.

قرار گرفتن اینها کنار یکدیگر یکی از بهترین خوراکی‌های شهرستان میانه را تشکیل می‌دهد که مشتریان خوبی نیز دارد و می‌تواند کام مهمانان میانه را شیرین کند.

جارو

جارو یا سوپورگه نام گیاهی ست که زادگاه آن آذربایجان و منطقه میانه است، در روزگاران نه چندان دور این محصول تنها وسیله تمیزی بود.

با وجود تولید جاروهای پلاستیکی، جاروبرقی و انواع ماشین‌آلات تمیزکننده و کاهش تولید جارو (سوپورگه) باز هم در بسیاری از خانه‌ها جاروی میانه دیده می‌شود .

کمبوزه

تل خیرچا یا کمبوزه میوه‌ای ست خوشمزه به شکل گرد، کشیده یا بیضی که مرحله کال میوه‌هایی مثل طالبی و خربزه است و مزه‌ای شبیه خیار دارد. مردمان محلی بسیار این میوه را دوست دارند که در فصل تابستان به وفور یافت می‌شود .

تل را بیشتر با نمک می‌خورند که فواید بسیاری نیز دارد و در گرمای تابستان، دمای بدن را متعادل می‌کند. در بین مردم تل خیرچا را به نوع دیگر آن که از طالبی نارس است، شاماما می‌نامند.

هندوانه، خیار و گوجه میانه نیز در بازارهای استان و پایتخت و حتی کشورهایی مثل عراق و ترکیه مقبولیت زیادی دارد.

سیب 

سیب میانه به عنوان یک برند در میادین بزرگ تره‌بار نسبت به سیب‌های تمام مناطق با قیمت بالاتر به فروش می‌رسد و برای مدت طولانی در سردخانه‌ها با کیفیت عالی جهت مصرف نگهداری می‌شود و صادرات خوبی نیز به سایر کشورها دارد .

توشمانلو یکی از بهترین مناطق در میانه برای تولید سیب است و هر ساله آیین محلی جشن برداشت سیب در این منطقه برگزار می‌شود. سیبی که از روستاهای دامنه‌های بزقوش میانه برداشت می‌شود کیفیت بسیار خوبی دارد .

برنج میانه 

برنج میانه از دیرباز بسیار معروف بوده و شهره‌ ملی به خود گرفته است و با در اختیار داشتن ۹۵ درصد تولید کل استان، رقیبی پیش رو در استان ندارد، دلیل مرغوبیت و استقبال از آن در سطح کشور طعم و عطر طبیعی، خوش پخت بودن و هضم خوب است که به دلیل نوع زمین‌هایی که در آن کشت می‌شود از کودهای شیمیایی استفاده نشده و کاملا طبیعی تولید شده است.

لبنیات

معروف‌ترین صحنه‌ای که بسیاری از میانه‌ای‌ها درایستگاه قطار و ترمینال‌ این شهرستان دیده‌اند، مسافرانی است که در دستانشان دبه‌ای ماست یا پنیر دارند.

لبنیات میانه به دلیل اینکه از شیرطبیعی حیوانات محلی تهیه می‌شود در شهرهای بزرگ طرفداران زیادی دارد و بعید است کسی آن را امتحان کرده و خواهانش نشود، لبنیات معروف میانه ماست، پنیر، کره و خامه است که بیشتر ماست گاومیش، ماست گاو، طرفداران زیادی دارد، ماست میانه بسیار خوشمزه و پرچرب بوده و سرشیر آن که قیماق نام دارد بسیار لذیذ است.

عسل

زنبور‌دارى و تولید عسل در میانه سابقه طولانى دارد. مراتع و چمنٰ‌زارهاى سرسبز، گلزارها و علف‌زارهاى معطر دامنه‌هاى بزقوش از نظر پرورش زنبور و تولید عسل ممتاز است و عسل این مناطق از مرغوبیت بى‏‌نظیرى برخوردار است.

زنبور دارى در میانه با استفاده از کندوهاى سنتى (سبدى شکل) و کندوهاى جدید (جعبه‌ه‏اى) صورت می‌گیرد.

گیاهان دارویی میانه

از معروف‌ترین گیاهان دارویی که در شهرستان میانه می‌روید و به فروش می‌توان به: کهلیک اوتو(کاکوتی)، قاز آیاغی، شاتره، مرزه کوهی، انواع قارچ، گون، آویشن، هفت بند، رناس، کاسنی، بومادران، گل ختمی، مخلصه، پنیرک، درمنه، شیرین بیان، بابونه، گل گاوزبان، توکلوجه، کنگر، پونه، بولاق اوتو، مرزنگوش، گون کتیرا، شنگ، گل شقایق، گل بنفشه، گل مریم، گل زبان در قفا، آلاله، تاج خروس، خیارک، شمعدانی تیکمه‌ای، قدومه کوهی، شب‌بو، آلاله، اسپند، رازیانه، سماق، تورشک ، شاه تره، چاتلانقو، چاتلانقوش، شووَرَن، قارا تیکان، یونجه، ریواس و دنبالان اشاره کرد.

گلیم و قالی میانه

گلیم‌بافی از رشته‌های اصلی و سنتی صنایع‌دستی در منطقه آذربایجان است. از مهمترین گلیم‌های منطقه می‌توان به گلیم‌های شاهسون اشاره کرد.

گلیم رایج‌ترین کف‌پوش عشایر شاهسون است و تعداد زیادی از آن توسط آنها بافته و از نگاره‌های بزرگ و برجسته به‌صورت ردیفی استفاده شده است که توسط نوارهایی باریک با طرح‌های ظریف‌تر و پیچیده‌تر از یکدیگر جدا شده‌اند.

باوجود اینکه شاهسون‌های میانه و هشترود از لحاظ فرهنگی اختلاف ندارند ولی در بافت گلیم تفاوت‌هایی دارند. گلیم‌های شاهسون میانه بزرگتر از گلیم‌های شاهسون‌های هشترود است و طرح‌های نواری سنتی و ترنج‌های بزرگ کنگره‌دار از جمله نگاره‌های آنها است. تارها معمولا پشمین یا نخی بوده و ریسمان‌های خودرنگ در متن گلیم به چشم می‌خورد. بافت چاک‌دار و خطوط حاشیه‌ای پیچ باف به‌وسیله رنگ‌های متضاد از دیگر قسمت‌های آن متمایز می‌شود. زرد پرتقالی، قرمز گیلاسی، آبی روشن و قهوه‌ای ملایم از جمله رنگ‌های استفاده شده در این منطقه است.