مسجد شاه تهران، دومین مسجد تاریخی پایتخت

مسجد شاه  تهران معروف به مسجد سلطانی در منطقه بازار تهران قرار دارد. این مسجد که پس از شکل‌گیری انقلاب ۱۳۵۷ شمسی به مسجد امام خمینی تغییر نام داد، در اول مهر ۱۳۶۳ شمسی به ثبت آثار ملی رسید. مسجد مربوط به دوره قاجار است و در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه، در سال ۱۲۴۰ قمری ساخته شده است. فتحعلیشاه همزمان با ساخت این مسجد، مساجد سلطانی بروجرد و قزوین را نیز ساخت، که مسجد سلطانی بروجرد نسبت به دو مسجد دیگر، دارای قدمت و مساحت بیشتری است. قدمت مسجد شاه تهران در حدود ۱۸۰  سال است که در سال ۱۳۰۷  قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار تعمیر شد و همچنین دو مناره در دو طرف گلدسته‌های مسجد ساخته شد، ساعت این مسجد نیز در عصر ناصرالدین شاه ساخته و در جای خود قرار داده شد.

معماری

مسجد شاه تهران دارای وسعتی در حدود ۱۱ هزارمتر مربع است. مسجد دارای بنای۴ ایوانی است و مشتمل بر صحن میانی، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های ستون‌دار، رواق‌ها، سردرها و جلوخان شمالی به همراه تزیینات زیبای کاشی‌کاری و گچ‌کاری، مقرنس و کتیبه‌ها است. مسجد دو سردر در بخش‌های شمالی، شرقی و غربی دارد. سردر غربی مسجد به بازار بزرگ و سردر شرقی آن به بازار صحافان ختم می‌شود. سردر شمالی بنا، اصلی‌ترین ورودی مسجد است که در سمت خیابان ۱۵ خرداد واقع است. این سردر دارای ۱۷ پله سنگی است که پایین‌تر از خیابان قرار گرفته است. درب مسجد دارای دو لنگه است و از جنس چوب ساخته شده است. این درب دارای ۴ متر ارتفاع و ۳ متر عرض است. در بالای درب مسجد کتیبه‌ای تاریخی قرار دارد که تاریخ ۱۲۴۱  قمری روی آن حک شده و زمان ساخت مسجد را نشان می‌دهد.

شبستان‌های اصلی مسجد در جبهه جنوبی قرار دارند و معماری آن بسیار شبیه مسجد وکیل شیراز است. فضای مسجد، مربعی شکل با تقارن نقطه‌ای و حیاط مرکزی است. مسجد دارای چرخشی ملایم نسبت به بافت شهر برای استقرار در امتداد قبله، چهار ایوان در وسط چهارضلع، گنبدخانه در ضلع جنوبی، سه‌شبستان اصلی در کنج‌ها و حوض مربعی در وسط حیاط است. طبق کاشی نوشته‌ها و کتیبه‌های ایوان جنوبی مسجد، زمان تقریبی شروع ساخت آن سال  ۱۲۲۴ قمری است. در ساخت این بنا از آجرهای نخودی رنگ و کاشی‌های چند رنگ استفاده شده، کاشی‌کاری مسجد به دو صورت خشتی و معقلی انجام شده است.

صحن مسجد به شکل مربع است. این صحن ابعادی در حدود ۶۵ در ۶۵ دارد. سطح صحن مسجد سنگ‌فرش است و در وسط مسجد حوض بزرگی قرار دارد. در نمای اطراف صحن، در چهار جهت اصلی، چهارایوان با نمای کاشی‌کاری و طاق‌بندی و در اطراف آن‌ها، رواق‌ها و دهانه‌های شبستان‌ها قرار گرفته است.

ایوان شمالی مسجد، بزرگترین ایوان بنا است. از این ایوان به عنوان شبستان تابستانی برای نمازگزاران استفاده می‌شد. گلدسته‌های کاشی‌کاری بر بالای این ایوان ساخته شده‌اند و در میانه آن‌ها ساعتی نیز بر پایه کاشی‌کاری قرار گرفته است که به همراه دو گلدسته در زمان ناصرالدین شاه بر بنای مسجد افزوده شده‌اند.

گنبدخانه در پشت ایوان جنوبی ساخته شده و دارای فضایی مربع شکل است که در بالا با گوشه‌سازی، به کثیرالاضلاع تبدیل شده و بر بالای آن گنبدی قرار گرفته است. ویژگی خاص گنبد این بنا، طوقه یا گنبد کوچک‌تر با روزنه‌هایی در ساقه است که آن را بر راس گنبد اصلی، بنا کرده‌اند و پوششی از ورقه‌های زرین دارد. فضای زیر گنبد با کاشی و گچ‌کاری تزیین شده و در ضلع جنوبی آن، محراب و در اضلاع دیگر آن، درگاه‌هایی وجود دارد که به ایوان جنوبی و شبستان‌های ستون‌دار جانبی راه پیدا می‌کند.

منبر مسجد ۱۲ پله دارد و از سنگ مرمر ساخته شده است. در دو شبستان واقع در دو سوی گنبدخانه نیز دو محراب وجود دارد. در این مسجد نام معمار و سازنده آن ذکر نشده، اما چون در منابع تاریخی از عبدالله‌خان معمارباشی به عنوان معمار دربار فتحعلی‌شاه، نام برده شده است. احتمال بر این است که معمار مسجد شاه نیز خود معمار‌باشی باشد.

مسجد دارای کتیبه‌هایی است که محتوی آن‌ها تاریخ ساخت بنا، نام فتحعلی‌شاه و شکیات نماز را به خط ثلث نشان می‌دهد و کتیبه‌های قرآنی نیز مربوط به گنبدخانه هستند. کتیبه‌هایی نیز با مضمون قصیده‌های فتحعلی‌خان، ملک‌الشعرا و مجتهدالشعرا در مسجد دیده می‌شود.

پس از انقلاب اسلامی به همت تولیت و امام جماعت مسجد، آیت‌الله سیدمحمدباقر موسوی خوانساری، دو وضوخانه در ورودی شمال ساخته شد و حوض مسجد نیز تجدید بنا شد. از دیگر آثار قابل توجه مسجد علامت شاخص برای قبله است که حدود ۵۰ سال پیش در جوار حوض تعبیه شد.مسجد شاه از جمله مساجدی است که رژیم پهلوی مانع دخالت سازمان اوقاف در اداره آن بود و حکومت با تعیین متولی خود به‌طور مستقیم آنجا را تحت نظارت داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی، آیت‌الله سیدمحمدباقر موسوی خوانساری را به تولیت این مسجد منصوب کرد، ولی نظارت اداره اوقاف را منع نکرد و هم‌اکنون نیز سازمان اوقاف بر آن نظارت دارد.

مسجد شاه و تاثیر در جریان تاریخ

مسجد شاه به دلیل قرار گرفتن در محوطه بازار از اهمیت خاصی برخوردار بود و در جریانات مربوط به تاریخ، علمای حاضر در مسجد، بازار را نیز با خود همراه می‌کردند. این بنا را می‌توان مرکز ارتباط روحانیون با بازار دانست. در جریان نهضت تنباکو و انقلاب مشروطه ایران این مسجد و علمای آن نقش موثری را در جریان پیشبرد اهداف انقلاب مشروطه داشتند. از جمله واعظان این مسجد در جریان مشروطیت، سیدجمال واعظ بود. وی از معدود واعظانی بود که از تمجید در حق امام جمعه و کارگزاران حکومتی خودداری می‌کرد و سخنرانی‌های وی در جریان مشروطه بسیار تاثیر داشت. در دوران حکومت پهلوی دوم، محمدتقی فلسفی نیز از سخنرانان مشهوری بود که برای اولین بار سخنرانی‌هایش در مسجد شاه به طور مستقیم از رادیو پخش می‌شد.

از زمان احداث مسجد شاه تاکنون به دلیل موقعیت مهم آن در بازار، همواره مجلس‌های بزرگداشت و ختم علمای بزرگ و شخصیت‌های مختلف سیاسی و ملی در آن برگزار شده است. از جمله مجلس‌های مهمی که در دوران ناصرالدین شاه در مسجد برگزار شد مجلس ختم میرزا حسن شیرازی بود. از دیگر مجلس‌های ترحیم در این مسجد می‌توان مراسم ختم شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین شاه، رییس‌علی دلواری قهرمان جنبش جنوب ایران، آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله فیض قمی و آیت‌الله بروجردی را نام برد.

همچنین در جریان شکل‌گیری انقلاب ۵۷، این مسجد با با روی کار آمدن اسدالله علم و اجرای طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی به مکانی برای برای مبارزه علنی علیه حاکمیت تبدیل شد و علمای حاضر در مسجد با بهره‌گیری از هیئت‌های مذهبی و مراسمات مختلف و حضور مردم در مسجد، توانستند مردم و بازار را با خود همراه کنند و در جریانات انقلاب نقش موثری را ایفا کنند. با گذشت زمان و اوج‌گیری انقلاب، این مسجد به مکانی برای تبادل اطلاعات و جلسات و در مواردی پخش اعلامیه، مبدل شد.

در دوره‌های اخیر نیز مرمت‌هایی در مسجد انجام شد که به عقیده متخصصین معماری، برخی از آن‌ها اصالت معماری مسجد را تحت تاثیر قرار داد. با این‌حال این مسجد مربوط به تاریخ معاصر که آن را بعد از مسجد عتیق دومین مسجد تاریخی پایتخت می‌دانند، دارای زیبایی‌ها و معماری جالب توجه خود است و طرفداران معماری اسلامی و آثار تاریخی را به خود جذب می‌کند.