کتاب اسطوره، بیان نمادین

فهرست

پیشگفتار

گفتار نخست: اسطوره؛ بیان نمادین

اسطوره چیست؟ – مفاهیم نمادین – انسان، زمان و مکان در اسطوره – جلوه‌های اسطوره – اسطوره و گونه‌های دیگر روایی – دیدگاه‌های اسطوره‌شناسی – کارکردهای اسطوره – اسطوره و هنر – انواع اساطیر

گفتار دوم: دیباچه‌ای بر اسطوره‌های هند و ایرانی

درآمد – اسطوره‌ها – میتره – ورونه – ایندره – ناسه‌تیه‌ها

گفتار سوم: اسطوره‌ی آفرینش

آفرینش کیهان در اساطیر – آفرینش در اساطیر ایران

گفتار چهارم: نوروز، جلوه‌گاه اسطوره‌ی آفرینش

درآمد – نوروز ایرانی – اسطوره‌های نوروزی – آیین‌ها

گفتار پنجم: میتره در اساطیر هند و ایرانی

هند و ایرانیان – ستایش میتره – رابطه‌ی میتره/ورونه با دیگر خدایان ودایی – میتره در اسطوره‌ی سومه – اشتقاق نامواژه‌ی میتره

گفتار ششم: میتره در اوستا

میتره در گاهان – میتره در یشت‌ها – میتره در یسنه و وندیداد – میتره در ویسپرد و خرده اوستا

گفتار هفتم: ایزد مهر در نوشته‌های پهلوی

مهر در دوره‌ی اشکانی – مهر ایزد در اساطیر مانوی – مهر در متون پهلوی ساسانی

گفتار هشتم: اسطوره‌ی آداپا، نخستین انسان
گفتار نهم: هادینگوس، حماسه‌ای ملی
گفتار دهم: اسطوره‌های گنوسی
کتابنامه

پیشگفتار

هر چند دیرینگی اساطیر باستانی با پیدایش و تکامل زبان انسان همزمان و حتی کهن‌تر از آن است، اما اسطوره‌شناسی به گونه‌ی دانشی سنجیده و فرهیخته، تنها عمری دویست ساله دارد؛ یعنی از آغاز سده‌ی هژده میلادی تا کنون، انسان درباره‌ی باورهای نمادین چندین هزار ساله‌ی خویش، به پژوهشی علمی و فرهنگستانی دست یازیده است.

در ایران، پیشینه‌ی اسطوره به هزاره‌ی پنجم پیش از مسیح می‌رسد. نخستین جلوه‌ی آن، باور به ایزدبانو مادر است که پیکره‌اش در میان آثار و نقوش سیلک، در کنار نقش‌های نمادین آب، مار، خورشید و ماه بر سفالینه‌های زیبای چند هزار ساله‌ی ایرانی یافت شده است. پس از آن، به اساطیر آریایی هزاره‌ی دوم پ.م.، اسطوره‌های میترایی و زردشتی هزاره‌ی نخست پ.م. می‌رسیم که گنجینه‌ی ارزشمندی از میراث اساطیری ایران باستان را در بر می‌گیرد.

با این حال، پیشینه‌ی پژوهش‌های اسطوره‌شناسی در ایران حدود چند دهه بیش نیست و این زمان در سنجش با درازنایی اساطیر باستانی ایران، زمانی بس ناچیز است.

اگر از اشارات گذرای مشیرالدوله‌ی پیرنیا درباره‌ی اساطیر بگذریم باید اذعان کرد که مباحث اسطوره‌شناسی در ایران با شادروان ابراهیم پورداود آغاز می‌گردد. او با انتشار مجموعه‌ی اوستا و با تعلیقات و توضیحات اسطوره‌ای گات‌ها و یشت‌ها، نخستین گام را در پژوهش‌های اسطوره‌شناسی ایرانی برداشت. اما نخستین اثر مستقل درباره‌ی اسطوره‌های ایرانی از سوی زنده‌یاد دکتر مهرداد بهار، با نام «اساطیر ایران» در سال ۱۳۵۲ انتشار یافت. سه سال بعد، در سال ۱۳۵۵ اثری شگرف به نام «بت‌های ذهنی و خاطره‌ی ازلی» از دکتر داریوش شایگان منتشر می‌شود که در آن، به تعریف و تحلیلی نسبتاً مکفی و جامع با عنوان «بینش اساطیری» برمی‌خوریم. در سال ۱۳۶۲، چاپ دوم و ویراسته‌تر اثر استاد بهار با نام «پژوهشی در اساطیر ایران» و همزمان ترجمه‌ی «چشم‌اندازهای اسطوره» توسط پژوهنده‌ی گرانقدر دکتر جلال ستاری، شور و حرکتی تازه در اسطوره‌شناسی به راه می‌اندازد. در سال ۱۳۶۵ اثر دیگری از میرچا الیاده با نام «اسطوره‌ی بازگشت جاودانه» به ترجمه‌ی دکتر بهمن سرکاراتی انتشار می‌یابد و سرانجام، در اواخر دهه‌ی شصت، دکتر ژاله آموزگار و مرحوم دکتر احمد تفضلی، دو تن از پژوهشگران گرانقدر ایران‌شناسی، با انتشار ترجمه‌ی «شناخت اساطیر ایران» از هینلز (۱۳۶۸) و «اسطوره‌ی زندگی زردشت» (۱۳۷۰)، جانی دیگر به پیکر اسطوره‌شناسی ایرانی می‌دهند.

در این رهگذر، از نخستین سال‌های دهه‌ی حاضر، ابعاد اسطوره‌شناسی در ایران گسترده‌تر شده و ترجمه‌های ارزشمند، چه درباره اساطیر ملل و چه در تجزیه و تحلیل دیدگاه‌های گوناگون اسطوره‌شناسی، از جمله، تحلیل روانکاوانه‌ی آثار ادبی، هنری و نقد اسطوره‌ای، به ویژه به قلم دکتر جلال ستاری هر سال انتشار می‌یابد. بدین گونه در نزد خوانندگان ژرف‌نگر فارسی، خاصه در نزد شاعران، هنرمندان و رمان‌نویسان، مقولات اسطوره‌ای و اسطوره‌شناختی بس ارجمند گردیده است.

کتاب حاضر در پی همین شور و نیاز خواننده‌ی ایرانی و علاقه‌مند به کاوش در اسطوره‌شناسی و شناخت اسطوره‌های ایرانی فراهم آمده است. نگارنده در این گفتارها سعی نموده که با بیانی نسبتاً ساده و در عین حال جامع، به ویژه در گفتار نخست، ابعاد اسطوره را روشن کند و دیدگاه‌های گوناگون اسطوره‌شناسی را بررسد. در گفتارهای بعدی، اسطوره‌های هند و ایرانی، اساطیر میترایی و زردشتی مورد بحث قرار گرفته و در پایان، اسطوره‌های گنوسی، اسطوره‌ی آداپا و حماسه‌ی هادینگوس برای نخستین بار به خوانندگان فارسی زبان معرفی شده که امید است نیاز خوانندگان کاوشگر، به ویژه هنرمندان و هنردوستان را در زمینه‌ی اسطوره و اسطوره‌شناسی و شناخت اسطوره‌های ایرانی تا حدودی برآورد.