قمر خلاف خوان مشتری

ستاره شناسان قمر جدیدی را که کمتر از یک ماه پیش در مدار مشتری کشف شده است، “خلاف خوان” می نامند. یک قمر بسیار کوچک برای سیارۀ غول پیکر مشتری. اما کوچکی این قمر نیست که آن را اسرارآمیز می کند و سزاوار نام خلاف خوان. این صخرۀ یک کیلومتری در خلاف مسیر قمر های بسیاری که مشتری دارد، حرکت می کند و برخورد آن در آینده با یکی از قمر های “سربزیر” مشتری اجتناب ناپذیر به نظر می رسد.

نام رسمی این قمر خلاف خوان مشتری والِتودو است. والتودو نام یکی از نوادگان ژوپیتر، خدای خدایان رومی هاست. این قمر یکی از دوازده قمر جدیدی است که اخیراً برای مشتری کشف شده اند. پیش از این ۶٧ قمر برای مشتری، این سیارۀ عظیم منظومۀ شمسی، کشف شده بودند. بنابراین شمارش اقمار مشتری اکنون به ٧٩ رسیده است. این اقمار توسط تیمی از ستاره شناسان به سرپرستی اسکات شپارد، از انستیتوی علمی کارنگی در واشنگتن، کشف شده اند.

به نظر این ستاره شناسان کشف جدید تأئید این نظریه است که تحول منظومۀ شمسی به مراتب از آنچه تا کنون تصور می شد، پیچیده تر بوده است. شپارد می گوید: “پیشتر ما فکر می کردیم که منظومۀ شمسی در یک زمان معین ایجاد شده و پس از آن دیگر هیچ اتفاقی نیافتاده است. اما در سالهای اخیر مدام آشکارتر می شود که منظومۀ شمسی هنوز هم در حال تحول است. منظومۀ شمسی به نوعی یک ارگانیسم زنده است.”

سال ١۶١٠ گالیله اولین کسی بود که  قمر مشتری را کشف کرد. اقماری با قطر چند هزار کیلومتر. این اقمار را می توان با یک دوربین خوب هم دید. بعدها ده ها قمر کوچکتر مشتری کشف شدند. گروه اقمار با فاصلۀ کمتر از مشتری (گروه درونی)، که از اقمار کوچکی تشکیل شده، در جهت “عادی” به دور مشتری در حرکت است. گروه اقمار با فاصلۀ بیشتر از آن (گروه بیرونی)، که طیف مدارش به مراتب از طیف مدار گروه اول بزرگتر است، در جهت “خلاف” در حرکت است. این خود پدیدۀ قابل توجهی است، اما این دو گروه اقمار به دلیل فاصلۀ بسیاری که از هم دارند، بر سر راه هم قرار نخواهند گرفت.

اقمار جدید از روی عکسهائی کشف شده اند که با تلسکوپهای زمینی گرفته شده اند. ٢ تا از آنها به اقمار خرد گروه درونی تعلق دارند. این مسئله ای نیست. ٩ تای دیگر هم به اقمار بزرگ گروه بیرونی تعلق دارند و بنابراین مثل باقی همگروهان شان در جهت “خلاف” در حرکت اند. این هم مسئله ای نیست.

اما دوازدهمین قمر، والتودو، یک قمر استثنائی است. او در جهت “عادی” حرکت می کند، اما در مداری که به طیف گروه خارجی تعلق دارد و بنابراین در خلاف جهت حرکت اقمار “دانه درشت” و در مداری که نسبت به طیف مدار گروه بیرونی به شدت کج است، حرکت می کند.

به نظر کاشفان این اقمار، این پدیده نمی تواند توضیحی داشته باشد، مگر تصادفی زنجیره ای در گذشتۀ نزدیک در اطراف مشتری. شاید والتودو آخرین بازماندۀ یک قمر بسیار بزرگتر باشد که تصادفهای “شاخ به شاخ” متعددی را از سر گذرانده است.

ستاره شناسان از کشف این اقمار جدید مشتری به شدت به هیجان آمده اند. پورتوگیز زوارت، ستاره شناس دانشگاه لیدن در هلند، می گوید: “در یک “آن” منظومۀ شمسی به مجموعه ای از مسائل حل نشده تبدیل شده است.” پیشتر او خود را با مدلهای کامپیوتری کهکشانها و سیاهچاله های عظیم و کوتوله های یخی مشغول می داشت. اما الان می گوید: “علاقه مند شده ام که با آن خُردک قمرهای مشتری سروکله بزنم.”

چرا مشتری ٧٩ قمر دارد و زمین ما فقط یکی؟ این وضع به پیدایش سیارات مربوط است. چهار سیارۀ غول پیکر منظومۀ شمسی (مشتری، زحل، اورانوس و نپتون) همزمان با خود خورشید از تودۀ گرد و گاز کیهانی ایجاد شده اند. این سیارات نوعی منظومۀ مینیاتوری اند و هر چهارتای شان را تعداد بسیاری ماه همراهی می کند. تا کنون ۶٢ ماه زحل،  ٢٧ ماه اورانوس و ١۴ ماه نپنتون کشف شده اند.

سیارات “کوچک” زمینی (عطارد، زهره، زمین و مریخ) در اثر امتزاج توده سنگهای کوچک ایجاد شده اند. در این روند قمری شکل نمی گیرد. عطارد و زهره بدون قمر زندگی می کنند. مریخ دو تا قمر کوچک دارد که احتمالاً دو “سیاره واره” بوده اند که در مدار آن گرفتار آمده اند. این که چگونه ماه نسبتاً بزرگ زمین ایجاد شده است، هنوز تماماً روشن نشده است؛ شاید به دنبال یک تصادف کیهانی فوق العاده بزرگ، کمی پس از تولد زمین.