حذف علائم ثانویه یا زائد در درمان لکنت زبان

پنجمین قاعده یا دستورالعمل در برنامه خود درمانی لکنت زبان این است که فرد لکنتی سعی کند علائم ثانویه یا زائد رفتار خودش را حذف نماید. به عبارت دیگر هرگونه عادات نامطلوب و رفتارهای زائد و الحاقی را به هنگام بروز لکنت و یا زمان مواجه شدن با مشکل از او مشاهده می شود را کاملا حذف نماید.

ممکن است شما اصلا رفتار زائد یا الحاقی نداشته باشید اما اکثر افراد لکنتی به گونه ای چنین رفتارهای زائدی را از خود نشان می دهند.

این دستورالعمل ارتباطی به فعالیت غیر عادی دستگاه گویایی و عضلات کلامی شما که در دستورالعمل شماره هفت بدان پرداخته شده است ندارد.

اینها رفتارهایی هستند که آسیب شناسان گفتار به آنها علائم ثانویه می گویند و مربوط به حرکات و کنش هایی می شود که حضور آنها ضرورتی برای گویش ندارد. این شامل حرکاتی از این قبیل می باشد: پلک زدن های غیر عادی، بستن چشم ها و خیره نگاه کردن، گشاد کردن سوراخ بینی، کج کردن صورت و دهان، گذاشتن دست جلوی دهان، تکان دادن یا خاراندن سر، حرکت دادن فک، کشیدن گوش، با سر انگشت کوبیدن بر روی چیزی، باز کردن با پول خُرد، با دست زدن روی زانو، پا به چیزی زدن و یا پا را به این طرف و آن طرف حرکت دادن، تاب یا تکان دادن بازو، حرکات دست و غیره.

این قبیل حرکات غیر طبیعی به این دلیل شروع و شکل گرفتند که شما تصور می کردید با کمک این رفتارهای زائد و الحاقی می توانید به گونه ای از گیر زبان خلاص شده و یا آن را مخفی نگه دارید و از مشکل بگریزید. اما حالا اینها خود بخشی از مجموه رفتار لکنتی شما شده اند. قطعا وقتی که شما از این رفتارهای غیر عادی و زائد خلاص شوید فوق العاده خوشحال خواهید شد.

البته شما همان طوری که نباید به دلیل وجود این رفتارهای زائد احساس گناه کنید می بایست سعی نمائید این عادات نامطلوب را کنار بگذارید. ضروری است که یاد بگیرید چگونه این رفتارها را تعدیل نموده و کنترل نمائید. اما قبل از اینکه با آنها مقابله نمائید باید دقیقا بدانید که چه رفتارهایی به هنگام لکنت از شما سر می زند. این کار مستلزم این است که رفتار خودتان را به هنگام لکنت و یا طففره رفتن از آن مشاهده نمائید. در این کار باید کاملا هوشیار و مراب باشید چرا که این قبیل رفتارهای زائد عمدتا غیر ارادی است و ممکن است به هنگام بروز آنها متوجه شوید.

البته کار آسانی نیست که دقیقا و موشکافانه رفتار خودتان را زیر نظر قرار داده و به طورکامل نسبت به رفتارهای زائدی که سالیان دراز از آنها برای طفره رفتن و یا مخفی نگه داشتن لکنت خود بهره گرفته اید آگاهی پیدا کنید. شما نمی توانید ببینید خودتان را که لکنت می کنید اما می توانید احساس کنید که چه می کنید. شما می توانید از یکی از اعضای خانواده و یا دوست صمیمی بخواهید که وقتی که شما صحبت می کنید و دچار لکنت نمی شوید دقیقا رفتار شما را مشاهده نموده و رفتارهای زائدی را که شما قبلا متذکر شده اید یادداشت نماید.

شما ممکن است یک موقعیت خاصی را که امروز یا فردا با آن مواجه خواهید شد و شما قطعا صحبت خواهید کرد را انتخاب نمائید. تصمیم بگیرید در آن شرایط دقیقا رفتار خودتان را مشاهده نمائید. مواظب رفتارهای غیر ضروری و زائدی باشید که به هنگام بروز لکنت و یا طفره رفتن از آن از شما سر می زند. مشاهده ژست یا رفتارهای کلامی طبیعی مانعی ندارد مشروط به آنکه شما مطمئن باشید این رفتارها طبیعی است و ارتباطی به مسئله طفره رفتن از لکنت ندارد.

در اینجا وجود یک آئینه تمام قد می تواند برای مشاهده رفتار خودتان کاملا مفید واقع گردد. اگر شما نسبت به تلفن حساسیت دارید و صحبت کردن تلفنی برایتان دشوار است در مقابل خودتان آئینه ای قرار دهید و سعی کنید با چندین نفر تماس تلفنی حاصل نمائید. هرگونه رفتار غیر عادی و زائدی که همزمان با لکنت از شما سر می زند یادداشت نمائید. هیچ یک از این رفتارهای زائد را از قلم نیندازید. برای اطمینان بیشتر به شخصی که با وی رودربایستی دارید و احتمال خجالت و دستپاچگی و تحمل فشار روانی بیشتر می دهید تلفن بزنید. و بعد از هر موقعیت (صحبت حضوری یا تلفنی) لیستی از رفتارهای زائد و غیر ضروری خود را تهیه نمائید.

شما در تشخیص و لیست کردن رفتارها و علائم آشکار ثانویه مشکل چندانی نخواهید داشت اما ممکن است در شناسایی رفتارهای زائدی که آشکار نیستند با کمی مشکل مواجه شوید. افراد لکنتی ممکن است حتی نسبت به بعضی از رفتارهای زائدی که به نظر دیگران کاملا واضح و آشکار است ناآگاه باشند. شما ممکن است متعجب شوید از اینکه رفتاری از شما سر می زند که اگر لکنت نداشتید هرگز از شما سر نمی زد. بنابراین زمانی که بر اساس این دستورالعمل کار می کنید، سعی کنید تا آنجایی که مقدور و میسور است رفتار خودتان را به هنگام صحبت و بروز لکنت دقیقا مورد مشاهده قرار دهید.

همان طوری که ذکر شد، این دستورالعمل مربوط به رفتارهای طبیعی که معمولا به هنگام صحبت افراد برای تاکید و تاثیر بیشتر از خود نشان می دهند نمی باشد. برعکس همزمان با حذف رفتارهای زائد و الحاقی وجود رفتارهای طبیعی تا آنجایی که بر گویش روان فرد لطمه ای نزند مطلوب خواهد بود.

در حذف علائم ثانویه:

در قسمت بعدی شما با روش منظم و موثری که برای حذف علائم ثانویه یا رفتارهای زائد شرح داده شده است آشنا می شوید. حذف هر یک از رفتارهای زائد می تواند هدف مشخص و از قبل تعیین شده ای باشد. با انجام این کار شما بالطبع وسایل و روشها و یا شگردهای کمکی خود را که با اتکا به آنها سعی داشته اید از لکنت زبان طفره رفته و یا آن را پنهان ساید از دست خواهید داد با این اعتقاد که این شگردها هرگز در درازمدت نمی توانید به شما کمک موثری بنمایند.

چگونه این علائم ثانوی یا رفتارهای زائد را حذف کنیم:

شما چه روشی را برای حذف رفتارهای زائد انتخاب می کنید؟ این کار ممکن است خیلی آسان باشد. بعضی وقت ها عادات زائد آن چنان اجتناب ناپذیر به نظر می رسد که توقف یا از بین بردن آن تقریبا غیر ممکن می نماید. اما شما حتما موفق به حذف آن خواهید شد به شرط آنکه مصمم و راسخ باشید. هر چند که شما فقط با نیروی اراده نمی توانید جلوی لکنت زبان را بگیرید اما اگر شما در این راه مصمم و جدی هستید ابتدا با به نظم در آوردن خودتان علائم ثانوی و رفتارهای زائد و الحاقی را از خود دور کنید. خاطرتان باشد که این کار را خیلی منظم و سازمان یافته انجام دهید.

متاسفانه، نمی توان از یک سری علائم ثانویه عمومی نام برد که همه افراد لکنتی بطور یکسان از خود نشان می دهند. رفتارهای زائد یا علائم ثانویه فوق العاده متنوع هستند مثلا شما ممکن است مرتب پلک بزنید یا بازوی خودتان را تکان دهید و یا لب هایتان را جلو بیاورید، یا با پول خردهایتان بازی کنید یا باد به بینی بندازید، یا حرکات دیگری از خود نشان دهید و صدها رفتار زائد دیگر. به این شکل هر کار و حرکتی می تواند مطرح گردد. لذا مشکل مربوط به علائم ثانویه دیگران ممکن است کاملا از مشکل شما متفاوت باشد علائم یا رفتارهای زائدی که نام برده شد صرفا برای ذکر مثال و روشن شدن مسئله است و اصول و قواعد اصلاح رفتار و حذف رفتارهای زائد و شگردهای طفره رفتن می تواند برای همه افراد لکنتی با هر گونه علائم ثانویه مفید و موثر واقع گردد.

به هر جهت، بیائید برای شروع کار بعضی از حرکات زائد را که شما علاقمند به حذف یا اصلاح آنها هستید مطرح نمائیم. توجه داشته باشید که اگر از شما چندین رفتار زائد مشاهده می شود بهتر است برای کار کردن در جهت حذف آنها در هر نوبت فقط یک رفتار را مشخص و انتخاب نمائید.

یکی از راههای شروع این برنامه و کنترل رفتار زائد مورد نظر این است که بطور آگاهانه، رفتار زائد (مثل تاب دادن دست، پلک زدن های سریع و ناموزون یا باد انداختن در بینی و…) را در حالتی که صحبت نمی کنید تعمدا از خود نشان دهید. بعنوان مثال اگر شما عادت کرده اید که به هنگام صحبت کردن مرتب دستتان را بچرخانید (به تابانید)، توصیه می شود که هر از گاهی که شما تنها هستید و صحبت نمی کنید همین عمل یعنی تاب دادن دست را با قصد و نیت تکرار نمائید. سپس شروع کنید با خودتان صحبت کنید و دستتان را تاب دهید اما با سرعت و حالت متفاوت آن وقت شما با آگاهی کامل بر آنچه که انجام می دهید واقف خواهید شد.

به همین صورت، اگر شما عادت دارید که پلک هایتان را بطور غیر عادی بهم بزنید (چشمک زدن های تند)، همین کار را وقتی که تنها هستید و صحبت نمی کنید با قصد و نیت انجام دهید. سپس وقتی که با خودتان صحبت می کنید با تغییری که در چشمک زدن هایتان ایجاد می کنید از نظر سرعت و زمان و غیره این کار را با هدف و عمد انجام دهید. این روش برای حل مشکل وجود علائم ثانویه تمرین متمرکز و کلی نامیده می شود. و این روش چنین است که از فرد خواسته می شود کاری را با هدف و با روشی متمرکز انجم دهد. تحت کنترل آگاهانه در آوردن این چنین عادات زائد، حذف یا مهار کردن آن را آسان می نماید.

این تمرین را ادامه دهید تا بر اضطراب ناشی از مواجه شدن در موقعیت های مختلف فائق آمده و رفتارهای زائد را حذف نمائید. نظر اصلی این است که مادام که رفتار زائد مشاهده می شود آنها را تحت کنترل در آورده و با اراده تکرار نمائید، آنگاه تغییراتی در چگونگی بروز آنها ایجاد نموده و مجددا داوطلبانه و ارادی آن را انجام دهید آن گاه تداوم بروز آنها را کوتاه نمائید پس از آن لکنت کنید بدون حضور رفتار زائد موردنظر. شما می توانید همه عادات و رفتارهای زائد را متوقف نمائید به شرط آنکه مصمم و ثابت قدم باشید.

بعنوان مثال شما ممکن است علاقمند باشید به اینکه چگونه یک فر لکنتی توانست از شرّ علائم مضحک ثانویه مثل تکان دادن سر خلاص شود. این کاری است که او انجام داد:

«من همیشه از تکان دادن سرم به هنگام صحبت کردن متنفر بودم، خیلی بدمنظره بود، می دانستم که این کار دیگران را نیز ناراحت می کرد اما من تاکنون قادر به کنترل آن نبوده ام. به نظر می رسید این حرکات با گیر زبان من تشدید می شوند. من برای سالیان دراز از این رفتار زائد رنج بردم اما حالا راحت شدم. من یاد گرفتم که چگونه رفتارهای زائد را حذف نمایم و حالا ترس من از لکنت از بین رفته و در حال حاضر چندان دچا رلکنت نمی شوم.»

«من این کار را این طور انجام دادم. من خودم را به هنگام صحبت تلفنی در آئینه مشاهده نمودم. اول برایم خیلی سخت بود که سر تکان دادن های خودم را نظاره کنم اما خیلی زود نسبت به این رفتارهای زائد خیلی کنجکاو شدم. لذا رفتار زائد موردنظر را مورد مطالعه و بررسی قرار دادم. متوجه شدم که به هنگام صحبت سرم را به طور ناگهانی تکان می دادم و همیشه به طرف راست. تکان دادن سر وقتی شروع شد که فک و گردن من به دنبال یک سری تکرار سریع سیلاب ها دچار تنش گردید. راستی چرا من اجازه می دادم که همیشه سرم به طرف راست تکان بخورد؟»

چه چیزی درست قبل از تکان سرم به وقوع می پیوست؟ متوجه شدم که قبل از تکان سرم یکی از چشمانم (چشم راستم) لوچ شده. البته متوجه شدم وقتی که لکنتم شدت زیادی ندارد چشمم لوچ نمی شود.

«خوب، بعد از این شروع کردم که این رفتار را تغییر دهم. به گونه ای که شروع کردم به تلفن زدن به چند نفر از دوستان و سعی نمودم سرم را به طور ارادی در همان جهت تکان دهم البته همراه با بکار بردن کلماتی که هراسی از آنها نداشتم و وقتی که تکان دادن خودبخودی سرم (رفتار زائد) شروع شد سعی نمودم سرم را در جهت مخالف (چپ) تکان داده و یا سر و فکم را خیلی آهسته حرکت دهم.

دریافتم که می توانم رفتار زائد را تغییر داده و آن را کنترل نمایم و وقتی موفق شدم که آن را کنترل نمایم، احساس بدی نداشتم.

من دریافتم که می توانم حرکات و تکان های غیر عادی و غیر ارادی را به صورت ارادی درآورم. بعد از آن طولی نکشید که من دیگر برده عادت نبودم بلکه سوار و مسلط بر آن بودم. همچنین با آهسته کردن تکرار اولین سیلاب کلمات متوجه شدم که می توانم در غالب موارد جلوی تکرار حروف و سیلاب ها را نیز بگیرم.

کار دیگری نیز انجام دادم که فوق العاده موثر واقع شد. من شل کردن و آزاد نمودن عضلات فک و گردنم را نیز قبل از صحبت و لکنت تجربه نمودم. البته همیشه موفق به این کار نمی شدم، اما چه آرامش و راحتی خوبی داشتم. من راه زیادی را در پیش دارم اما حداقل می توانم بگویم وقتی که حالا دچار لکنت می شوم دیگر احساس نمی کنم که یک آدم غیر عادی عجیب و غریب هستم».

یکی دیگر از افراد لکنتی عادتش این بود که پایش را به هنگام صحبت و لکنت به زمین می زد به گونه ای برای گذراندن وقت همزمان با ادای کلمات و سیلاب ها. برای اینکه دریابیم این کار چقدر بد بود و او دقیقا چکار می کرد توصیه این بود که او چند موقعیت خاصی را انتخاب نموده و دفعاتی را که عادت پا زدن با لکنت زبان همراه می شد را مشاهده نماید.

برای او خیلی سخت بود که این کار را انجام دهد. اما بالاخره توانست پس از مشاهده و وارسی های فراوان دریابد که این عادت زائد (کوبیدن پا به زمین) همراه با بعضی از کلمات و صداهای خاص و زمانی که او تحت فشار است بیشتر ظاهر می گردد.

سپس او سعی کرد بیش از پیش به زمین نواختن را تجربه نماید همچنین او نیز سعی کرد زمانی که دچار لکنت نمی شود این کار (با پا به زمین زدن) را به طور ارادی تکرار نماید هر چند که او مجبور بود فوق العاده دقیق باشد که این کار داوطلبانه صورت پذیرد. نظر این بود که این عادت زائد اجباری تحت کنترل و اراده شخص در جهت عکس زمانی که دچار لکنت می شد انجام پذیرد. او همیشه از قبل برنامه ریزی می کرد که چگونه عادت زائد ظاهر شده را به گونه ای متفاوت انجام دهد به گونه ای که بتواند احساس نماید که رفتارهای زائد را تحت کنترل خودش دارد.

آیا متوجه این ایده شدید؟ برای اینکه روی حذف کردن علائم ثانویه و رفتارهای زائد کار کنید، لازم است که آنها را بررسی نموده و به کوچکترین اجزاء ممکن تجزیه نمائید. چرا که شما می بایست دریابید که چه کاری می خواهید انجام دهید قبل از آنکه انتظار موفقیتی را در حذف یک عادت زائد داشته باشید.

همان طوری که این اطلاعات را کسب می نمائید، شروع کنید رفتار خود را تغییر دهید. همیشه این کار که به طور عمدی علائم ثانویه را (هر چه که باشد) وقتی که لکنت نمی کنید از خود ظاهر سازید مفید واقع می گردد.

کلید اصلی حذف عادات زائد این است که شما بتوانید حرکات غیر ارادی را آگاهانه تحت کنترل و اراده خود درآورید. اگر شما در حین کا رمتوجه شدید که یادتان رفته که رفتار موردنظر را به طور ارادی کنترل کنید، کارتان را مجددا شروع نمائید. همچنان که صحبت می کنید داوطلبانه و ارادی رفتار موردنظر را تغییر دهید. آن قدر تمرین کنید تا کنترل خوبی نسبت به موقعیت های اضطراب آور داشته و بر موقعیتی که در آن قرار دارید حاکم شوید.