گیاه سدر در کجاها کاربرد دارد؟

از دیرباز گیاه سدر شناخته شده برای شستشو و حمام، همچنین برای پوست و مو بسیار پرکاربرد بوده و هست. مطلب امروز در مورد خواص سدر و موارد مورد کاربرد آن هست.

خواص سدر در کتاب هاى پزشکى

قبلا باید توضیح دهم که تا صد سال قبل، در تمام کشورهاى جهان، گیاهان دارویى و سایر منابع طبیعى را براى درمان بیمارى ها به کار مى بردند. البته از چند قرن پیش، که طب شیمیایى در اروپا بنیان گذاشته شد، به تدریج داروهاى شیمیایى نیز براى درمان بیمارى ها ساخته شد و وارد بازار گردید و به مرور زمان، که علم شیمى پیشرفت کرد، تدریجا بر تعداد داروهاى شیمیایى افزوده شد تا اینکه در اوایل قرن بیستم تقریبا ۷۰ درصد بیمارى ها به وسیله داروهایى شیمیایى و ۳۰ درصد به وسیله گیاهان دارویى درمان مى شد ولى از چهل سال پیش، یعنى، پس از جنگ جهانى دوم، به ناگاه، انواع داروهاى ساخت لابراتوارهاى دارویى در همه کشورهاى جهان به خصوص در اروپا و آمریکا ساخته شد و بازارهاى دارویى را پر کرد و با سم پاشى هاى خاصى، که از راه هاى به خصوص به عمل آمد، گیاهان دارویى را در همه محافل پزشکى جهان بدون اثر درمانى قلمداد کردند و در ذهن افراد جامعه و به ویژه در مغز پزشکان، چنین تلقین کردند که گیاهان دارویى، اصلا خواص درمانى ندارد و آنچه که در قدیم به عنوان درمان مصرف مى شد و مؤثر واقع مى گردید، علتش اثر روانى و تلقینى طبیب و بیمار بوده نه اینکه واقعا خود گیاه اثرى داشته باشد.

خوشبختانه، از آنجا که آفتاب حقیقت، همیشه در زیر ابر باقى نمى ماند، کم کم از یک طرف زیان هاى متعدد داروهاى شیمیایى پزشکى جهان آشکار شد و خطرهاى فاحش و مرگ ومیرهاى زیاد که نتیجه تجویز و مصرف این داروها بود، طبق آمارهاى منتشرشده از طرف دانشگاه ها و بیمارستان ها به اثبات رسید و موجى از مخالفت با درمان بیمارى ها به وسیله داروهاى شیمیایى، در مطبوعات و رادیو و تلویزیون ها منعکس شد.

از طرف دیگر، درست به موازات ثابت شدن زیان هاى غیر قابل انکار داروهاى شیمیایى، توجه محافل پزشکى جهان مجددا به عوامل طبیعى، به خصوص گیاهان دارویى، معطوف شد. تا اینکه دانشکده هاى داروسازى جهان، اساسا یکى از رشته هاى تدریسشان بررسى گیاهان دارویى است از نظر شناسایى گیاهان و وجود مواد مؤثرى که در آن ها هست و براى درمان انواع بیمارى ها مفید واقع مى شود.

بنابراین، از قرن هاى گذشته، باوجود به کار بردن مواد شیمیایى براى درمان بیمارى ها، مطالعه وجود مواد مؤثر در گیاهان نیز متوقف نشده و ادامه داشته است.

از طرف دیگر، از همان چند قرن پیش همواره پزشکانى در کشورهاى مختلف پنج قاره جهان وجود داشتند که پیرو طب گیاهى بوده و بیماران را به وسیله عوامل طبیعى و گیاهان دارویى درمان مى کردند و کتاب هایى دراین باره تألیف کرده اند و انجمن ها و سازمان هایى براى رواج آن تأسیس کرده اند و چون تحصیلات پزشکى من به زبان فرانسوى بوده و چند سال در پاریس براى تحقیقات ویژه در طب قدیم به سر مى بردم، اکنون نزدیک به پنجاه کتاب از مؤلفین مختلف در خواص درمانى گیاهان دارویى به زبان فرانسوى دارم که آن ها را در موقع لزوم مورد مطالعه قرار مى دهم و اینک براى اینکه اهمیّت این مسئله معلوم شود، دو کتاب از آن ها را معرفى مى کنم:

یکى کتابى است به نام «درمان به وسیله گیاهان دارویى» که لکلرک مؤلف آن است و در سال ۱۹۶۶ چاپ شد. هانرى لکلرک در درمان بیمارى ها به وسیله گیاهان دارویى تبحر و تخصص داشته که کتابش پس از او مرجع و مورد استفاده دانشمندان قرار گرفته است و در کتاب هاى طب گیاهى، که پس از او تألیف کرده اند، به نوشته ها و تحقیقات او دراین باره استناد کردند.

دیگرى کتابى است به نام «فیتوتراپى» تألیف دکتر ژان والنه که این شخص اکنون حیات دارد و از پنجاه سال پیش تمام مطالبش در طب گیاهى بوده و این کتاب پنجمین چاپش در سال ۱۹۸۳ منتشر شده، وى کتاب هاى دیگرى نیز تألیف کرده است؛ یکى از آن ها به نام «درمان بیمارى ها به وسیله سبزى ها، میوه ها و حبوبات» است که در سال ۱۹۸۵ نهمین چاپ آن منتشر شده و دیگرى کتابى است با عنوان «درمان بیمارى ها به وسیله اسانس گیاهان» که دهمین چاپ آن در سال ۱۹۸۴ منتشر شده است و این تکرار چاپ ها، آن هم به تعداد ده بار، نشانه اى از استقبال عامّه مردم، به خصوص پزشکان، به طب گیاهى در فرانسه است.

دکتر ژان والنه انجمنى از هواخواهان طب گیاهى تأسیس کرد و رسما به ثبت رساند و چندین هزار عضو دارد و به علاوه تعداد زیادى داروخانه در پاریس و شهرهاى دیگر فرانسه است که در آن ها فقط گیاهان دارویى چه به صورت طبیعى و چه به شکل اسانس ها در کپسول هاى کوچک و چه به صورت مواد مؤثر استخراج شده از آن ها به فروش مى رسد و براى انواع بیمارى ها تجویز مى شود.

یک نکته جالب و باورنکردنى اینکه بر اثر مطالعات و تحقیقات دقیقى که در نیم قرن اخیر درباره اسانس هاى گیاهى به عمل آمد، کاملا ثابت شد که آن ها کاملا خواص آنتى بیوتیک ها را دارند و با تجویز به مورد، به موقع و به اندازه آن ها مى توان انواع بیمارى هاى عفونى و میکروبى را درمان کرد.

یک استاد دانشگاه پاریس، متخصص در بیمارى هاى زنان، به نام پروفسور ژیرو پس از سالیان دراز مطالعه دراین باره، چندین سال است که بیماران خود را منحصرا به وسیله این اسانس ها درمان مى کند و دکتر بلایش، سه جلد کتاب درباره درمان بیمارى ها به وسیله گیاهان دارویى و اسانس ها تألیف کرده که جلد سوّمش تألیف پروفسور ژیرو است که در سال ۱۹۷۹ چاپ شده است. البته تمام این ها کتاب هایى است که خارج از کادر دانشگاه ها براى عامّه مردم و به خصوص براى پزشکان چاپ و منتشر مى شود. اینک سه جلد کتاب هم معرفى مى کنم که پروفسور پارى، استاد و رئیس دانشکده داروسازى پاریس، مؤلف آن ها است که با عنوان «مفردات پزشکى» در سال ۱۹۷۱ چاپ شده و در دانشکده هاى داروسازى رسما تدریس مى شود و مربوط است به گیاهان دارویى و شناسایى انواع آن ها و ترکیبات مواد مؤثر در این گیاهان و خواص درمانى آن ها.

در دانشکده داروسازى دانشگاه تهران هم دکتر على زرگرى، استاد و رئیس سابق دانشکده داروسازى، سه جلد کتاب تألیف کرده است با عنوان «گیاهان دارویى» که در سال ۱۳۵۴ به چاپ رسیده و منتشر شده است.

همان طور که گفتم یکى از رشته هاى تدریس و آموزش در دانشکده هاى داروسازى جهان مطالعه در گیاهان دارویى از نظر شناسایى و معرفى خود گیاهان و مواد عالیه آن ها و تحقیق درباره خواص درمانى این گیاهان است که در این رشته از قرن ها پیش وجود داشته و ادامه پیدا کرده و تا امروز جزء برنامه هاى کلاسیک است. به عنوان یادآورى متذکر مى شود که دو جلد کتاب دراین باره با عنوان «مفردات پزشکى» تألیف پلانشون مى باشد که در سال ۱۹۴۶ پنجمین چاپ آن منتشر شده است.

این را هم باید بگویم که تمام مطالعات و تحقیقات جهان متمدن غرب (اروپا و آمریکا) در طب گیاهى و بررسى خواص درمانى گیاهان دارویى اقتباس از طب قدیم ایران است که در قرون وسطى توسط فرهنگ و تمدن عظیم اسلامى از شرق به غرب انتقال پیدا کرده و من سندهاى بسیارى دارم که مى توانم مندرجات کتاب هاى پزشکى و طب گیاهى کنونى را با کتاب هاى هزار سال پیش که دوران اوج نهضت علمى اسلامى بوده است تطبیق دهم و ثابت کنم که اروپا و آمریکا حد اقل ۸۰ درصد آنچه دراین باره دارد، اقتباسى از اسلام و به عبارت درست تر، اقتباسى از ایران قدیم است و یک نمونه آشکار که نماینده، نشان دهنده و ثابت کننده این امر است، کتاب «تحفه المؤمنین»، معروف به تحفه حکیم میر محمد مؤمن، پزشک مخصوص شاه سلیمان صفوى، است که چهارصد سال پیش تألیف شده است. یک نمونه دیگر کتاب «مخزن الادویه» تألیف میر محمد حسین عقیلى خراسانى است که دویست سال پیش، تألیف شده است. پس از توضیح و شرح این مقدمات، اینک براى بررسى خواص درمانى سدر، به همه این کتاب ها رجوع مى کنم.

الف) تحقیق در کتاب داروهاى گیاهى، تألیف دکتر على زرگرى

در سه جلد این این کتاب، در مورد سدر مطلبی وجود ندارد و فقط از سدرن نام برده که هیچ گونه ارتباطى با سدر ندارد و یک ماده شیمیایى در گیاه دیگرى غیر از سدر است.

ب) تحقیق در کتاب مفردات پزشکى، تألیف پروفسور پارى

در جلد اوّل، صفحه ۳۹۹، گیاهى به نام هاى سدر سفید و سدر قرمز وجود دارد که اصطلاحا ارتباطى با سدر مورد بحث ما ندارد، زیرا این دو گیاه از کانادا و ایالات متحده آمریکا به فرانسه آورده شده و از درختان زینتى است و نام علمى آن ها تییا اکسیدنتالیس است، از تیره کوپرساکیز. درصورتى که سدر گیاهى از تیره کاج ها مى باشد (بعدا، سند آن ارائه خواهد شد).

در جلد دوّم، کلمات سدرات و سدرون وجود دارد که هیچ ارتباطى با سدر ندارد. در جلد سوّم نیز کلمه سدر دیده نمى شود.

پ) تحقیق در کتاب مفردات پزشکى تألیف پلانشون

در جلد اول، صفحه ۲۴۵، از اسانس هایى به نام هاى سدرن و سدرول نام مى برد که از کاج گرفته شده است و مى نویسد بى جهت نام سدر را به آن داده اند.

ت) تحقیق در کتاب هاى غیر کلاسیک

نام پنج کتاب (سه کتاب فرانسوى و دو کتاب فارسى) ذکر مى شود که در آن ها کلمه سدر وجود ندارد؛ (۱) کتاب تألیف هانرى لکلرک، (۲) کتاب درمان به وسیله گیاهان دارویى، تألیف دکتر ژان والنه، (۳) کتاب درمان به وسیله اسانس ها، تألیف ژان والنه، (۴) کتاب گل ها و گیاهان شفابخش، تألیف لئونس کارلیه، ترجمه مهدى نراقى، (۵) کتاب گنجینه اسرار گیاهان، تألیف حسین میرحیدر.

ث) تحقیق در کتاب تحفه المؤمنین

یک محقق که درباره گیاهان دارویى تحقیق مى کند وقتى که از همه جا و همه تجسسات خود در کتاب ها مأیوس مى شود به کتاب ها، منابع و اسناد طب قدیم مراجعه مى کند، زیرا ریشه طب، گیاه شناسى و درمان بیمارى ها به وسیله منابع طبیعى در کتب طب قدیم است و خوشبختانه یکى از منابع ارزنده، معتبر و مستند در طب و گیاهان دارویى ایران و جهان، کتاب تحفه المؤمنین، معروف به تحفه حکیم مؤمن است، که از چهارصد سال پیش، تاکنون، نه تنها مورد استناد محققان ایران و کشورهاى اسلامى بوده بلکه محققان اروپا نیز در موارد لزوم همیشه به آن مراجعه مى کرده اند، چنان که در حدود سى سال پیش تعدادى از مقامات عالى رتبه اروپایى که محقق در علوم، به ویژه علوم پزشکى بوده اند به ایران آمدند و از دانشگاه تهران بازدید کردند؛ رئیس وقت دانشگاه تهران، طى تشریفاتى، یک جلد کتاب تحفه المؤمنین به آن ها اهدا کرد و همین مطلب، ارزش و اهمیت کتاب تحفه را مى رساند.

تشخیص بنده از پنجاه سال پیش تاکنون این بوده، هر موقع به مشکلى درباره گیاهان دارویى برمى خوردم که در منابع اروپایى حل آن ممکن نمى شد به کتاب تحفه مراجعه مى کردم و اکنون هم براى بررسى خواص درمانى سدر، به این کتاب رجوع کردم. متأسفانه، در فهرست ردیف حرف «سین»، کلمه سدر وجود نداشت، ولى من از نبودن این کلمه در حرف «سین» مأیوس نشدم، زیرا بسیارى از کلمات و لغات در گیاهان دارویى وجود دارد که داراى چند لفظ هستند و ممکن است این کلمه (سدر) با الفاظ دیگرى در تحفه شرح داده شده باشد، چنان که سیر خوراکى، با کلمه سیر شرح داده نشده و در کلمه ثوم که عربى آن است شرح داده شده است.

من سه روز تمام از صبح تا شام، تمام کتاب تحفه را ورق به ورق با دقت خواندم تا اینکه در سه جا کلمه سدر را در موارد مختلف یافتم.

یکى در صفحه ۲۲۶ در کلمه کنار چنین نوشته است: «کنار اسم فارسى نبق است و به لغت مازندران اسم درخت نیم است» و چنان که در کتاب لغت برهان قاطع مندرج است، کنار درخت سدر است.

و دیگرى در صفحه ۲۵۴ در کلمه نبق که درباره آن چنین مى نویسد: «نبق بار درخت سدر است». چون دیگر در مفردات چیزى درباره سدر وجود نداشت، در مرکّبات جست وجو کردم و در صفحه ۳۶۱ در خضاب، که داروهایى هستند که موى سفید را سیاه مى کنند، خضابى از محمد بن زکریّاى رازى درج شده که تا یک ماه اثر آن باقى مى ماند و فرمول آن چنین است: «برگ سدر، مازو، آمله، خبث الحدید، وسمه، دانه خرماى سوخته، زاج سیاه، پوست انار، راسخت، نوشادر، هلیله سیاه هر کدام ۵ مثقال در یک رطل سرکه و مثل او روغن زیتون بجوشانند تا سرکه سوخته و روغن نیز و یک به نصف رسد پس صاف نموده استعمال نماید».