تاریکه بازار ؛ معرف تاریخ شهر کرمانشاه
تاریکه بازار یا همان بازار قدیمی کرمانشاه، بازگوکننده تاریخ غنی این خطه است و قلب تپنده اقتصادی و تجاری این شهر است.
بازار کرمانشاه به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین بخش‌های شهر کرمانشاه ترکیب دلپذیری از فعالیت‌های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و… را در خود جای داده است. این بازار به بازار قدیم، تاریکه بازار و بازار زرگرها نیز شهرت دارد و بخشی از میراث کهن است که گذشته از معماری دلپذیر و درخور توجه‌اش بازگوکننده تاریخ و خاطرات و اندیشه‌های شهر است.
پیشینه
بازار بزرگ سرپوشیده کرمانشاه (به‌عنوان مهم‌ترین بازار غرب ایران در سده‌های گذشته)، از بدو تاریخ‌نویسی و جغرافی‌نگاری، مورد توجه بسیاری از مورخین و سیاحان قرار گرفته است. این بازار با نوع معماری کهن و زیربنای وسیع خود (که هنوز هم آثار آن برجای مانده)، فعالیت‌های تجاری وسیعی را پوشش می‌داد و از این نظر، با بازارهای معروف ایران قدیم، همچون «ری، همدان، شوش، اصفهان، شیراز، کرمان و تبریز» قابل مقایسه است.
تا قبل از دوران قاجار کرمانشاه هرگز نتوانست به‌عنوان قطب تجاری و اقتصادی غرب کشور مطرح شود و همواره تحت نفوذ شهر همدان بود. اما در دوره قاجار با قرارگیری گمرک غرب در کرمانشاه امتیاز ویژه‌ای به لحاظ مالی، اقتصادی، اعتباری و… به شهر اعطا شد و بازار کرمانشاه توانست خود را مطرح کند و نقش عمده‌ای در تجارت کشور بر عهده گیرد.
بازار در حدود ۲۰۰ سال پیش و در زمان حاکم شهر کرمانشاه، محمدعلی میرزای دولتشاه، ساخته شده است. این بازار دارای ۱۸ راسته است و در زمان خود بزرگترین بازار سرپوشیده خاورمیانه محسوب می‌شد. دولتشاه با ساختن بازار بزرگ، سربازخانه شهری، کارخانه چوب‌سازی، بناهای مذهبی، میادین شهری، حمام‌ها و سایر ابنیه عمومی این شهر را از شهرهای مهم و آباد ایران قرار داد. او همچنین ساخت بازار اولیه را درکنار رودخانه آبشوران آغاز کرد. این بازار از دروازه پل سید جمعه آغاز شده و به دروازه چقاسرخ ختم شده است. پس از محمدعلی میرزای دولتشاه فرزند وی، امامقلی میرزا عمادالدوله، به‌عنوان حاکم کرمانشاه منصوب شد. ساخت بناهای فرهنگی، مذهبی همچون مسجد عمادالدوله و تجاری مانند سرای عمادالدوله و قیصریه و همچنین ساخت چندین عمارت باارزش از جمله کاخ عمادیه، کاخ مسعودیه و همچنین توسعه بازار با ایجاد چندین سرا و احداث چهارسوق از جمله فعالیت‌های امامقلی میرزا عمادالدوله در کرمانشاه است.
در سفرنامه ناصرالدین شاه آمده است وجود کاروانسراهای فراوان در شهر (۴۰ کاروانسرا) نشان می‌دهد تجارت عمده کرمانشاهیان در سایه عبور کاروان‌ها است. «فلاندن» نیز می‌نویسد از این شهر کاروان‌های عظیم با بارهای گرانبها به‌ویژه صندوق‌های حمل مردگان به کربلا عبور می‌کند.
ساختار بازار
بازار کرمانشاه که در اثر عبور خیابان‌های اصلی شهر هم اکنون به چهار قسمت تقسیم شده است، از بخش‌ها و راسته بازارهای زیادی تشکیل شده که جاذبه گردشگری محسوب می‌شوند.
بازار کرمانشاه مانند دیگر بازارهای خطی در جهت طولی رشد کرده و فضاهای عمومی در دو سوی آن جای دارند. کلیه فضاهای بازار با هم مرتبط بوده و در دو طرف راهروهای خطی معماری خاصی را به وجود آورده‌اند. نظم موجود با توجه به نقش هر صنف در ارتباط با اصناف دیگر، احتیاج مشتری بازار و بافت شهری اطراف آن در طول زمان پایه گرفته و با گذشت زمان میان بخش‌های مختلف آن هماهنگی معقولی برقرار شده است. همجواری فعالیت‌های سازگار برای پیشرفت کسب و تسریع در دادوستد و ساخت کاروانسراها در خارج از راسته‌های اصلی از انسجام و یکپارچگی و هماهنگی در بازار خبر می‌دهد.
عناصر بازار کرمانشاه
۱. راسته: هر بازار بزرگ دارای حداقل یک راسته اصلی و چندین راسته فرعی است که آن را دالان هم می‌نامند. راسته اصلی بازار کرمانشاه از دروازه چقا سرخ تا دروازه پل سیدجمعه ادامه دارد. راسته‌های بازار کرمانشاه بر اساس حرفه بازرگانی و صنعتگری، شهر، مذهب بازرگانان و کارکرد به اسامی ذیل نامگذاری شده‌اند: بازار بزازها، بازار صندوق سازها، بازار بنکدارها، بازار آهنگرها، بازار زرگرها، بازار حوری آباد، بازار کلوچه‌پزها، بازار حلبی‌سازها، بازار صحاف‌ها، بازار مسگرها، بازار سراج‌ها، بازار علافخانه، بازار ترک‌ها، بازار کلیمی‌ها، بازار چال حسن خان، بازار توپخانه.
۲. دالان: دالان یک فضای ارتباطی است که غالبا نقش رابط بین فضای بیرونی و درونی بنا را دارد و معمولا به صورت کوچه یا راسته‌ای کوچک و فرعی است که از یک سو به راسته‌ای دیگر و از سویی دیگر به یک سرا یا کاروانسرا مربوط می‌شود. دالان وکیلالدوله در بازار کرمانشاه از یک سو به راسته بازار سراج‌ها و از سوی دیگر به سرای وکیلالدوله مربوط است.
۳. چهارسوق: در محل تقاطع راسته‌های بازار مسگرها، سراج‌ها، صحاف‌ها و زرگرها در بازار کرمانشاه چهارسوقی ایجاد شده که گنبد آن دارای ظرافت و تزئینات داخلی زیادی است.
۴. قیصریه: در راسته بازار صندوق‌سازها، قیصریه عمادالدوله ساخته شده که محل کار صنعتگران و پیشه‌وران ظریف‌کار مانند بزازان، علاقه‌بندان، سوزن‌دوزان، گوهریان و مشاغلی از این دست بود که نیاز به ظریف‌کاری دارد.
۵. تیمچه: تیمچه کاروانسرا یا سرای کوچک سرپوشیده‌ای است که فضای بسیار مناسبی برای عرضه کالاهای گرانبها مانند فرش است. تیمچه سید اسماعیل واقع در راسته بازار علافخانه نمونه‌ای از تیمچه‌های بازار کرمانشاه است.
۶. سرا و کاروانسرا (خان): کاروانسرا یا سرا را می‌توان مهم‌ترین فضای معماری طراحی شده در بازار کرمانشاه دانست که از طریق راسته‌های اصلی قابل دسترسی است. کاروانسراهای کرمانشاه به دلیل محدودیت طول راسته بازارها و تعدد کاروان‌ها ساخته می‌شدند. سرای وکیلالدوله، سرای کاشانی، سرای حکیم‌الدوله، سرای نور، سرای خرمافروش‌ها و سرای اصفهانی‌ها، سرای فراش‌باشی، سرای عمادالدوله، سرای سنگ‌تراش‌ها و سرای رنگرزها از جمله سراهای واقع در این بازار است که تا کنون نیز باقیمانده است.
۷. مساجد و تکایا: به تناسب بزرگی و کوچکی بازار مساجدی در راسته اصلی ساخته می‌شد. مساجدی که در بازار کرمانشاه قرار گرفته عبارت‌اند از مسجد جامع، عمادالدوله، فیض مهدوی و بنکدارها.
۸. قهوه‌خانه: قهوه‌خانه‌ها از فضاهای جمعی هر بازار و بازارچه بوده و هستند. اگرچه امروزه اهمیت قدیم خود را ندارند، هنوز محل تجمع اجتناب‌ناپذیر بازاری‌ها هستند. همچنین باید از امکانات دیگری چون آب‌انبار، سقاخانه، شترخان، برف‌انداز و مانند آن در بازار نام برد. حمام حاج شهباز خان نیز از مکان‌هایی است که نباید آن را از یاد برد.
با احداث خیابان مدرس در سال ۱۳۱۲ بازار به دو پاره شرقی و غربی تقسیم شد. گذرهای درون بافت قطع و خیابان پس از عبور از مقابل مسجد جامع و وسط سبزه میدان با از بین بردن این فضای شهری شاخه‌های اصلی بازار را قطع کرده و با ایجاد واحدهای تجاری در دو طبقه این خیابان به یکی از اصلی‌ترین محورهای بافت کرمانشاه تبدیل و موجب کم رونق شدن واحدهای بازار شد. احداث خیابان جوانشیر در ضلع غربی خیابان مدرس نیز بازار توپخانه را از راسته بازار علافخانه جدا کرد.
با تغییراتی که در بازار بزرگ کرمانشاه به وجود آمد بسیاری از اصناف از جمله مسگری، سفیدگری، سراجی، صندوق‌سازی، گیو‌ه‌کشی، نعل‌سازی، رنگرزی، صرافی و… برای همیشه به بوته فراموشی سپرده شد. با رکود حوزه بازار، فعالیت‌ها به راسته‌های اصلی محدود شد و در نتیجه عدم حضور بازاریان و شهروندان بسیاری از سراها صرفا تحت عنوان انبار مورد استفاده قرار گرفت و تعدادی از سراها به دلیل رها شدن و متروکه ماندن پس از مدت کوتاهی به فضاهای مخروبه در بازار بزرگ تبدیل شد. با توجه به آسیب‌های وارده به بازار بزرگ کرمانشاه، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری توجه ویژه‌ای به بازار کرده و با برنامه‌ریزی صورت گرفته برای مرمت و باززنده‌سازی بخش‌های تخریب شده از سال ۱۳۷۴ روند اجرای عملیات مرمت را از راسته صندوق‌سازها آغاز کرد و در حال حاضر مرمت و احیاء راسته‌های علافخانه، سراج‌ها، مسگرها، صحاف‌ها، آهنگرها، بزازخانه نو، چال حسن خان و بازار ترک‌ها به اتمام رسیده است.
سازمان میراث فرهنگی بازار قدیمی کرمانشاه را در سال ۱۳۷۶ با شماره ۱۹۴۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رساند.
