تلفات آب در انهار انتقال آب شامل:
- تلفات آب در انهار اصلی و فرعی چند روستا.
- تلفات آب در نهر اصلی انتقال آب چاه تا سر مزرعه.
- تلفات آب در انهار فرعی داخل مزرعه.
راندمان انتقال بسته به طول و بافت خاک بستر نهر خاکی از ۲۰ تا ۹۰ درصد متغیر است.
تلفات آب در داخل مزارع شامل:
- نفوذ در ابتدای شیارها و نوارهای آبیاری.
- خروج آب از انتهای مزرعه.
در آبیاری سطحی راندمان داخل مزرعه بسته به طول مزرعه، طول شیارها و نوارها، روش آبیاری، نوع محصول، بافت خاک، شیب زمین، نحوه آماده سازی زمین و تسطیح زمین از ۲۰ تا ۹۰ درصد متغیر است.
انهار اصلی و فرعی شبکه آبیاری:
تلفات در انهار به دو صورت انجام می گیرد. این تلفات یا به صورت نفوذ عمقی به داخل زمین است و یا به صورت تبخیر مستقیم از سطح آب و پوشش گیاهی داخل یا کنار نهر می باشد. در یک نهر خاکی اصلی طولانی، بیش از ۴۰ درصد آب تا رسیدن به روستای انتهایی به داخل زمین نفوذ می کند و راندمان انتقال آب ۶۰ درصد می باشد.
کشاورزان آب بیشتری را در ابتدای نهر آبگیر می کنند تا مقدار لازم آب به روستای انتهایی نهر برسد در یک نهر خاکی اصلی با پوشش گیاهی زیاد در داخل و اطراف آن، مقدار زیادی از آب در طول مسیر به داخل خاک نفوذ می کند و یا از سطح آب نهر و پوشش گیاهی اطراف آن تبخیر می شود.
در حوضه دریاچه ارومیه در حدود ۱۸ میلیون متر مکعب آب در یک سال از این انهار و پوشش گیاهی اطراف آن ها تبخیر می شود. تلفات تبخیر آب از انهار اصلی خاکی برابر نیاز آبی ۴۰۰۰ هکتار گندم است. با پوشش انهار خاکی اصلی می توان جلو تلفات آب را گرفت. بهترین روش برای پوشش انهار خاکی بزرگ چند روستا استفاده کانال های بتنی یا سنگی چینی با ملات سیمان است که می تواند راندمان انتقال را تا ۹۵ درصد ارتقاء دهد.
نهر اصلی خاکی آب چاه تا مزرعه:
مقدار آب چاه کمتر از ۵۰ لیتر در ثانیه است و می توان آب را توسط کانال کوچک بتنی و یا لوله های پلی اتیلنی یا پی وی سی منتقل کرد. با انتقال آب چاه تا سر مزرعه توسط کانال بتنی کوچک یا لوله پلی اتیلنی و پی وی سی تا سر مزرعه راندمان انتقال می تواند تا ۱۰۰ درصد ارتقاء یابد.
انهار فرعی داخل مزرعه:
تا این قسمت توانستیم با استفاده از کانال و لوله، آب را با راندمان ۸۵ تا ۱۰۰ درصد تا سر مزرعه برسانیم. در داخل مزرعه دو نهر به نام های مادری (آنا قوشا) و تقسیمات بعدی (بالا قوشا) وجود دارد. بخشی از آب در هنگام عبور از داخل آن ها تلف شده و به سر نوار یا شیارهای انتهایی مزرعه نمی رسد.
وقتی آب را به مقدار یک بره یعنی ۲۵ لیتر در ثانیه به سر نوار (اَولَح) آبیاری اول مزرعه رساندیم، این مقدار آب می تواند در یک نوار گندم یا یونجه به خوبی پیشروی کند و سریع خود را به انتهای نوار آبیاری برساند. در این صورت تلفات نفوذ عمقی در ابتدای نوارها (اَولَح ها) زیاد نخواهد بود و راندمان در نوار آبیاری افزایش می یابد. پس یکی از روش های افزایش راندمان آبیاری در داخل نوار آبیاری وارد کردن آب به داخل آن به مقدار زیاد است.
حال اگر بخواهیم آب را در نهر خاکی مادری یا فرعی داخل مزرعه هدایت بکنیم و نوارهای آخری را آبیاری کنیم. مقداری از آب در داخل نهر نفوذ کرده و همان ۲۵ لیتر در ثانیه به ابتدای نوارهای آخری نمی رسد و ممکن است ۲۰ یا ۳۰ درصد آن تلف شده و فقط ۱۸ یا ۲۰ لیتر در ثانیه به سر نوار آخری برسد. این مقدار آب به سختی می تواند در طول یک نوار حرکت بکند و راندمان آبیاری نوار کاهش می یابد.
راندمان آبیاری در آبیاری نوارها (اَولَح ها) با مقادیر آب کم و طول نوارهای زیاد در حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد است. اما اگر به جای نهرهای خاکی داخل مزرعه از لوله های پی وی سی با قطر ۴ تا ۶ اینچ استفاده بکنیم. هیچ آبی در مسیر تلف نمی شود و همان آب چاه در کمتر از یک دقیقه به سر آخرین نوار آبیاری می رسد و آب قادر خواهد بود با سرعت کافی در طول نوار آبیاری پیشروی نموده و به انتهای آن برسد.
با استفاده از لوله دیگر نیازی به بیل برای جا به جایی خاک نیست و قطع و وصل آب توسط یک درپوش ساده و ارزان انجام می گیرد و انشعاب آب می تواند دو طرفه نیز باشد. با استفاده از لوله چون آب زیادی در ابتدای همه نوارها در اختیار هست، راندمان آب در داخل نوارها افزایش یافته و به ۷۵ درصد می رسد.
برای اینکه لوله ها در هنگام وصل یا قطع آب دچار فشار زیاد یا مکش قرار نگیرند در هر ۲۰ متر می توان یک سوپاپ دو تا چهار متری نصب نمود.
یک کشاورز باهوش و متعهد که این روش را در باغ و اراضی خود به کار برده است. علف های هرز و یونجه را از بین درختان حذف کرده و علاوه بر مبارزه با بیماری های مختلف، در مصرف آب به مقدار زیادی صرفه جویی کرده و بنا به گفته خودش مصرف آب و کارکرد پمپ وی به نصف رسیده است.
به جرات می توانیم بگوییم که با انتقال آب با کانال و لوله از سر چاه یا منبع آب تا سر نوارهای آبیاری داخل مزرعه، راندمان انتقال و توزیع را به حد ۸۵ تا ۱۰۰ درصد رسانده ایم و آب با دبی زیاد در سر نوارهای آبیاری در اختیار باغدار و کشاورز قرار داده ایم.
راه های افزایش راندمان آبیاری نوارها و شیارهای آبیاری:
- وارد کردن آب با دبی زیاد به نوار و شیار آبیاری، تا آب با سرعت بیشتری در نوار پیشروی نماید.
- کاهش دبی پس از رسیدن آب به ده متری انتهایی نوار آبیاری، تا هم آب از انتهای نوار خارج نشود و هم گیاه در طول نوار آبیاری به اندازه کافی آب بخورد.
- کوتاه کردن نوارهای آبیاری با استفاده از لوله های پی وی سی مبحث قبلی مثلا هر ۶۰ متر یک لوله، تا آب در ابتدای نوارها به مقدار زیادی نفوذ عمقی نکند.
- تسطیح و شیب بندی زمین، تا آب در طول نوار با سرعت مناسب حرکت نماید.
- شیب عرضی نوارها زیاد نباشد تا زمین یکنواخت آب بخورد.
- انتخاب طول مناسب نوار آبیاری و شیب طولی مناسب، تا انتهای نوار بسته باشد و آب از انتهای مزرعه خارج نشده و همچنین انتهای مزرعه مانداب نشود.
- آبیاری یک در میان جوی و پشته ها، در حقیقت یک پشته عریض ایجاد شود و بر روی آن دو ردیف محصول کاشته شود.
- آبیاری سنگین و به مقدار زیاد کشاورزان باعث نفوذ آب به زیر عمق توسعه ریشه می شود و تبخیر نشده و در مصرف آب صرفه جویی می شود لذا نباید تند تند و به مقدار کم به زمین آب داد.
- استفاده از مفاهیم کم خاک ورزی با ماشین آلات مخصوص خود تا رطوبت موجود خاک در معرض تبخیر قرار نگیرد.
- با حذف علف های هرز و یونجه از باغات و آبیاری تشتکی درختان تا ۴۰% در مصرف آب صرفه جویی می شود.
نتیجه نهایی:
- با بتنی کردن انهار خاکی جلوی تلفات عمقی آب گرفته می شود.
- با استفاده از لوله برای انتقال آب، جلوی تلفات نفوذ عمقی آب گرفته می شود.
- با استفاده از کانال های بتنی و لوله جلوی تبخیر شدید آب از انهار و پوشش گیاهی اطراف آن گرفته می شود و بذر علف های هرز به مزرعه منتقل نمی شود.
- راندمان انتفال از ۵۰ درصد به ۸۵ تا ۱۰۰ درصد می رسد.
- با رعایت موارد توصیه شده در داخل مزرعه آبیاری سطحی می توان راندمان کاربرد آب در مزرعه را به ۷۵ درصد رساند.
- در نهایت می توان گفت با استفاده از لوله و سایر اقدامات می توان راندمان کل را در آبیاری سطحی به ۷۵ درصد ارتقاء داد و نیازی به بکارگیری سایر روش های آبیاری نیست.
منبع :
- سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی / حیدر طایفه رضایی
