فیلسوف قناعت و آرمانشهر بیچارگان خوشبخت

دیوگنس (حدود ۴۰۰ تا ۳۲۳ پیش از میلاد، Diogenes von Sinope) نظریه پرداز یونانی مکتب کلبی، حدود سالهای ۳۲۳-۴۰۰ پیش از میلاد در یونان باستان و مستعمره های آن در کنار دریای سیاه زندگی نمود. او همعصر اسکندر مقدونی بود و یک سال بعد از مرگ سقراط بدنیا آمد. وی منتقد جامعه و دولت و فرهنگی شد که اسکندر مقدونی در روال دمکراتیک شدنش ایجاد اختلال نموده بود. زمان دیوگنس دوره سرکوب شهر-دولت های جمهوری یونان توسط امیران اسکندر بود.

دیوگنس بجای زندگی در شهر-دولت های ورشکسته و جنگزده، توصیه به رجوع به زندگی خصوصی و دامن طبیعت می نمود. اودر باره قهرمان گرایی های آن زمان می گفت حاضر اند در رقابتهای بازیهای المپیک و دوئلهای گلادیاتوری همدیگر را بکشند، ولی برای نیکی و عدالت بخود زحمتی ندهند. دیاگنس پیش از نیچه گفته بود که “برای ارزشهای جدید باید ارزشهای کهن را کنار زد.”

به دیوگنس لقب “پرولتر فلسفی” داده بودند، چون او نه متفکر و معلم برج عاج نشین بلکه فیلسوف کوچه بازار و خیابان و میدانها بود. ارنست بلوخ می گفت که او مبلغ ایدئولوژی گدای سعادتمند بود. هدف فلسفه کوچه بازاری و عامیانه وی یک شوک درمانی غیرمنتظره بود تا همنوعان را به تفکر اندازد. دیوگنس از نخستین کسانی بود که می خواست با کمک فلسفه انسان را آزاد کند یا به بلوغ فکری برساند و می گفت: “روشنفکرباید منتقد و سرکش باشد و ایجاد مزاحمت کند، کسی که دنبال عوام بیافتد یا مداح اشراف گردد، یک خواجه مقطوع النسل است و نه یک فیلسوف.”

دیوگنس را می توان بهلول یا ملانصرالدین یونان باستان نیز دانست. او یکی از شوخ مزاج ترین متفکران فلسفه درسیر تاریخ اندیشه در غرب است و چون شبها در بشکه ای گلی و روی برگ درختان می خوابید به او القابی مانند آواره و بی سرپناه و آنارشیست و درویش داده بودند. او گاهی هم در خرابه ساختمانها و امامزاده ها و قبرستانها و عبادتگاه ها می خوابید، چون مبلغ یک زندگی ساده و مینیمالیستی بود.

دیوگنس را جانشین و شاگرد فلسفی سقراط نامیده اند. عده ای به او لقب “دیوانه مفید” داده بودند. او سقراطی بود که واهمه نداشت تا معرکه گیر و شوماستر و دلقک فلسفی خطابش کنند. ایده آلهای سقراطی مانند خودکفایی و پرهیزکاری و خودسازی و عرفان را تا مرز اغراق آمیزی پیش می برد و تبلیغ می کرد.

دیوگنس بیشتربه سبب اصالت فلسفی اش مشهور شد ونه به دلیل ایده هایش. او می گفت فلسفه نباید ملال آور و خسته کننده باشد، فلسفه یعنی حقایق درونی را با صدای رسا بیان نمودن. وی تمام قوانین و عادات و آداب و رسوم و قراردادهای مرسوم را به زیر سئوال برد و به تحقیر هنجارهای اجتماعی و محدودیت های ناشی از آنان پرداخت.

دیوگنس خواهان یک زندگی طبیعی خارج از نرم و وظایف اجباری اجتماعی بود. او خودکفایی و تحقیر آداب و سنت و قوانین رسمی حاکم برجامعه را تنها راه تقوا و بالاترین ارزش اخلاقی می دانست و از حرص زدن برای ارضای نیازهای غیرضروری و لوکس انتقاد می کرد و با شعار بازگشت به دامن طبیعت خواهان خروج از ماشین بدون ترمز تمدن شده بود.

دیوگنس زیباترین سرمایه انسان را کلام آزاد می دانست و به تنبلی فکری و ساده لوحی و ساده گرایی و دنباله روی و سیاهی لشکر بودن در فرهنگ و در زندگی اعتراض می نمود و می گفت که انسان به سبب فرهنگ غیرعادلانه و طبقاتی، غیرآزاد و ناراضی شده است. او به مبارزه با فرهنگ و دولت و جامعه ای ریاکار پرداخت.

از جمله سخنان مشهور دیوگنس این بود که می گفت باید در برابر سرنوشت شجاع، در مقابل عشق خردگرا، و در برابر قانون طبیعتگرا بود. آرامش برای جوانان، تربیت است، برای نیازمندان ثروت، و برای ثروتمندان زینت. نظرات دیوتگنس شباهتهایی به سوفسطائیان و سقراطی ها و آنارشیستها و نظرات غیرآکادمیک افلاتون داشت.

دیوگنس خواهان یک زندگی طبیعی و بدون اجبارهای اجتماعی بود و می خواست از سنت ها و فرهنگ ارتجاعی فاصله گرفته و با تاریخ خونین کشور خود قطع رابطه کند. امروزه سئوال می شود آیا فلسفه باید همیشه جدی و تئوریک باشد یا می تواند با کمک طنز و ادبیات و تحریک و شوک و نمایش، مخاطبین را به اندیشه وادارد؟

شهامت دیوگنس در آن بود که خواست فلسفه را به گونه ای دیگر معرفی کند و قوانین ثابت و پذیرفته شده را نسبی نماید. او متفکری بود که شکم سیرهای مرفه و تنبل های فکری و ساده گرا را تهدید می کرد و به هیجان و تفکر وامی داشت. صدای اعتراض او علیه فرهنگ اشرافی و فلسفه برج عاج نشین افلاتون، آغاز شکوفایی مکاتب آنارشیستی و رواقی و کلبی و اپیکوری و هلنی بود.

دیوگنس خالق آثاری بود در زمینه های تقوا و عشق و نیکی و روشنگری. مکتب کلبی او، چون نوعی رفتار فلسفی با صفات و عناصر جهانشمول بود، تا امروزه مورد سوء تفاهم قرار نگرفته اس. صفت کلبی در زبان یونانی از نام سگ گرفته شده که سنبل قناعت و اعتراض و گزندگی و تحمل سختی است.