مسجد و مدرسه سپهسالار؛ شاهکاری در قلب تهران

مسجد سپهسالار که پس از انقلاب جمهوری اسلامی با نام مسجد آیت الله مطهری نیز شناخته می‌شود، به همراه مدرسه‌ای با همین نام در کنار ساختمان قدیمی مجلس شورای ملی در خیابان بهارستان فعلی ( خیابان مصطفی خمینی یا سیروس قدیم) واقع شده است. با توجه به مکان کاخ گلستان، باغ و عمارت فخر الدوله، خیابان عین الدوله، سه راه امین حضور، بازار دروازه شمیران، کوچه میرزا محمود وزیر و کوچه نظامیه، این مسجد در گذشته موقعیت مناسبی جهت دسترسی مردم داشته است.

تاریخچه

موسس مسجد مدرسه سپهسالار، میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار بوده است که دستور ساخت آن را در سال ۱۲۵۸ صادر کرد؛ اما از آنجا که سپهسالار ۲ سال بعد یعنی در سال ۱۲۶۰ در مشهد در‌گذشت، برادرش یحیی خان مشیرالدوله این بنا را ظرف ۵ سال (از تاریخ شروع کار) تکمیل کرد. میرزا مهدی خان شقاقی ملقب به ممتحن الدوله، اولین مهندس و معمار ایرانی که پس از تحصیل در فرانسه به ایران بازگشت، طراح این بنا و استاد حسن معمار قمی، معمار آن بوده است.

طراح این بنا میرزا مهدی خان شقاقی اولین مهندس مدرن ایرانی و معمار آن استاد حسن معمار قمی بود. استاد حسین لرزاده در دوران معاصر نیز شبستان این مسجد را تغییر داد

پس از درگذشت او نیز تکمیل بخشی دیگر از تزئینات و قسمت‌های باقی مانده توسط نائب‌التولیه‌های وقت صورت گرفت. همچنین از حاج ابوالحسن معمار و استاد جعفر‌خان معمارباشی کاشانی نیز به عنوان معماران اصلی این مسجد و مدرسه نام می‌برند. در سال ۱۳۴۲ استاد حسین لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی این مجموعه ایجاد کرد و در سال ۱۳۵۷ مهندس سعیدی بازسازی‌های اساسی را در گنبد اصلی آن انجام داد.

معماری

معماری مسجد و مدرسه سپهسالار که در واقع اولین و بزرگترین مسجد و مدرسه تهران به شمار می‌رود، ترکیبی از معماری ایرانی و معماری مسجدهای استانبول است. طرح این بنا به طور مشخص از مسجد جامع اصفهان، مدرسه چهارباغ اصفهان و مسجد ایاصوفیه استانبول برگرفته شده است. ۸ گلدسته این بنا تعدادی غیر معمول و بیش از حد رایج در مساجد ایران است و ۲ گوش خوابیده گنبد، معماری مساجد ترکیه را در ذهن تدایی می‌کند.

تزئینات

آجر از مصالح اصلی در ساخت این بناست که کمتر برای تزئین از آن استفاده شده است. یزدی بندی، مقرنس، کاسه بندی و کاشی کاری از تزئینات اصلی این مجموعه به شمار می‌آیند. کاشی کاری‌ها شامل: کاشی هفت رنگ معفلی، آجر لعابدار و کاشی معرق – به صورت اسلیمی، گره و برجسته – است.

کاشی‌های این بنا دو ویژگی خاص دارند؛  استفاده تنوع رنگی و دوم طراحی این کاشی‌ها از پیکره‌های انسانی، طبیعت بی‌جان و دورنما متاثر از هنرهای تزئینی و وارداتی غرب است

همچنین استفاده از کاشی کاری‌های مصور خشتی – رنگارنگ از جمله ویژگی‌های بارز این بناست. در نقوش این کاشی کاری‌ها نوعی پراکندگی و عدم توازن و تقارن دقیق دیده می‌شود، زیرا به دلیل عدم توجه به دقت ظرافت یا التزام تسریع کار یا عدم استفاده از پیش طرح، این طرح‌ها به طور بداهه و مستقیم روی کاشی طراحی می‌شده است. علاوه بر آن، هنرمند با کم و زیاد کردن غلظت رنگ در نقش مایه‌هایی مانند گل و بوته و پرنده، سعی در حجم نمایی و بعد نمایی داشته است.

از آن جایی که سنگ و تزئینات سنگی کمتر و به طور پراکنده در این مجموعه به کار رفته، این بنا با بناهای دوره زندیه بیشتر همخوانی دارد تا با بناهایی که در دوره قاجار ساخته ‌شده است. با ورود تزئینات وارداتی غرب، اصطلاح فرنگی کاری (نقش گل‌های زنبق کنده شده در آزاره‌های سنگی) در کنار نقوش سنتی مانند اسلیمی، وارد تزئئینات بنا شده است. متاسفانه نکته قابل توجه در این زمینه این است که هنرمندان بر خلاف دقت و ظرافتی که در طراحی و اجرای نقوش داشته‌اند، در شناخت فنی سنگ‌ها ضعیف بوده و مفهوم لایه سنگ را نمی‌دانستند. به همین دلیل نقوش در سنگ‌هایی که دارای رگه‌های عمودی بوده اند، به دلیل نفوذ آب دچار آسیب دیدگی شده، اما نقوش بر روی سنگ‌هایی با رگه‌های افقی سالم تر هستند.

تزئینات چوبی این بنا نیز شامل گره چینی معرق در درب حجره‌ها و درب اصلی شبستان زمستانی است. در این بنا، برای تکمیل ترکیب بندی مناره‌ها با ایوان اصلی و از بین بردن ارتفاع چشمگیر ایوان با دیگر قسمت‌های ساختمان، از قاب‌های خالی استفاده شده است که در نوع خود نوآوری دیگری در طراحی این بنا به حساب می‌آید. این قاب‌های خالی در بدنه بنا نیز باعث ایجاد زیبایی بصری شده است.

ورودی‌ها

در نقشه اصلی، این بنا ۶ ورودی دارد که ساخت کتابخانه مجلس توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ باعث شد تا ارتباط ۳ ورودی شمالی این بنا با عمارت بهارستان قطع شود. ورودی غربی و اصلی آن که در حاشیه خیابان بهارستان قرار دارد، دارای جلوخان و سردری بزرگ و دو لته بوده؛ اما دید مستقیم به داخل صحن یا حیاط مرکزی ندارد و به وسیله دالانی متحدالشکل به صحن اصلی مدرسه متصل می‌شود. درب شرقی این مسجد که به درب زنانه معروف بود نیز از درب اصلی کوچکتر است. این ورودی داری جلوخان هشتی خوش ترکیب و راهرویی طولانی به قسمت شمال شرقی صحن مدرسه است. در هشتی ورودی شرقی در محوطه نسبتا کوچکی شبیه چهار سوق، طاقی ۷ کاسه با نام طاق معلق وجود دارد. در این ترکیب، کاسه وسطی ۷ کاسه دیگر را در خود جای داده است که از شاهکارهای میرزا جعفرخان معمار باشی قلمداد می‌شود. ورودی جنوبی این بنا که سردری ساده دارد، در کوچه‌ای شش متری بوده و به حیاط دارالشفاء گشوده می‌شود. در حال حاضر این قسمت به محل پاسخگویی به سوالات شرعی و دریافت وجوهات شرعیه تبدیل شده است. همچنین، داخل دالان‌های منتهی به ورودی‌ها تزئینات آجری ساده به شکل کاسه گنبدهای کوچکی تعبیه شده است.

صحن مرکزی

این بنا که با شفته ریزی در عمق ۱۷ متری به استحکام رسیده است، از الگوی چهار ایوانی پیروی می‌کند، بنابراین صحن مرکزی این بنا به شکل چهارگوش و دارای چهار ایوان است. ابعاد این صحن حدودا ۶۲ در ۶۳ متر و ایوان‌ها حدودا ۱۸ متر هستند. ساختمان صحن دو طبقه بوده و در هر طبقه حجره‌هایی جهت سکونت طلاب قرار دارد که در مجموع نزدیک به شصت حجره می‌شود. در بالای حجره های طبقه همکف ، کتیبه مسجد که متن وقف نامه مختصر آن محسوب می‌شود؛ دورتا دور بنا مانند دانه‌های تسبیح طراحی شده است. این حجره‌ها به نسبت حجره‌های دیگر مدارس بزرگ‌تر و روشن‌تر هستند و در سر در هر یک از آنها مقرنس‌های بدیع و مجزا از یکدیگر طراحی شده است.

از برجسته ترین ابداعات معماری قاجاری در این مسجد می‌توان به مهتابی (تراس) یا بهارخواب‌های طبقه بالایی اشاره کرد. هرچند نمونه این فضا پیش از این در مسجد سید اصفهان و مسجد سلطانی سمنان استفاده شده بود، اما در این مسجد به طور وسیع‌تر و پیچیده‌تر دیده می‌شود. به این ترتیب، علاوه بر القای حس محصور و امن بودن، فضا محدودیت ایجاد نمی‌کند و نوعی همبستگی بین بیننده و فضا ایجاد می‌شود. از طرفی، مهتابی یا تراس‌های داخل صحن نه تنها سبکی و تناسب معماری حیاط مرکزی را افزایش داده‌اند بلکه آسایش استفاده کنان را نیز فراهم آورده‌اند.

صحن یا حیاط مرکزی مجموعه دارای ۴ باغچه مشجر و ۴ پیاده گرد به همراه حوض مدور بزرگ با فواره‌هایی در مرکز آن است، که آب قنات مهران که به مسجد مدرسه سپهسالار و و عمارت بهارستان اختصاص داشته در آن جاری بوده است.

حیاط کناری

این حیاط که با حیاط مرکزی ترکیبی متناسب دارد در قسمت شمال شرقی بنا واقع شده و محل سکونت نایب التولیه است. در این بخش تعدادی اتاق در قسمت غربی، شاه نشین در قسمت شرقی و تعدادی اتاق کوچک برای سرویس بهداشتی و آبدارخانه در شمال وجود دارد. در این قسمت از بنا از الگوی بنای مسکونی با حیاط مرکزی استفاده کرده اند.

ایوان‌ها

ایوان‌ها در چهار طرف ساختمان قرار دارند. ایوان جنوبی ایوان بزرگ و اصلی است که به گنبد نیز ختم می‌شود. در بخش بالایی ایوان شمالی دو گلدسته وجود دارد که در بین آنها ساعتی قرار داده شده است. این ساعت که در سال ۱۸۸۰ میلادی به همراه سه ناقوس در فرانسه ساخته شده است، در اتاقکی به ارتفاع ۵ متر، طول ۵/۲ متر و عرض ۵/۱ متر قرار دارد. جالب است بدانید بدنه این اتاقک نیز کاشی کاری شده و دارای تزئینات چوب است. این ساعت از دو جهت، جهت اول از سوی حیاط مرکزی مدرسه سپهسالار و جهت دوم از سمت عمارت بهارستان، قابل مشاهده است. استفاده ساعت در این بنا، مکمل مجموعه حرکت‌های عمودی است.

منبع عکس از: حوزه علمیه مطهری

مناره‌‌ها

بلندترین مناره این مسجد ۳۷ متر و کوتاه ترین آن ۲۵ متر است. جنس مناره‌ها از آجر و پوشش آن کاشی است. امتداد نیم استوانه مناره‌ها تا کف حیاط می‌رسد که این خود ابتکاری منحصر به فرد است.

شبستان تابستانی

گنبدخانه یا شبستان تابستانی این مسجد بزرگترین فضای آن است. پهنای دهانه گنبد ۱۵ متر و ارتفاع آن ۲۵ متر است، که در مجموع مساحتی نزدیک به ۱۶۰۰ متر را به خود اختصاص می‌دهد. همچنین چلیپای بزرگی با ابعاد ۴۵ متر در ۴۵ متر گنبد اصلی را در مرکز قرار داده است و چهار گنبد کاربندی با قاعده مستطیلی، بال‌های چلیپا را پوشش داده‌اند. این گنبدخانه تکامل الگوی قدیمی مساجد و مدارس عالی معماری ایران است و تحولی در معماری مساجد به شمار می‌رود؛ زیرا الگوی این گنبدخانه حداکثر سیلان و بی وزنی را دارا بوده و از این حیث سبک‌ترین و ظریف‌ترین گنبدخانه ایست که تا به حال ساخته شده است. این گنبد که بر چهار پایه استوار شده، دید بسیار زیادی به شبستان تابستانی می‌دهد و کسی که از قسمت جنوبی این فضا را نظاره کند هیچ ستونی نمی‌بیند.. فضای این شبستان، پشت ایوان بزرگ جنوبی است که دیوار و ورودی ندارد و به دلیل ارتفاع زیاد، در تابستان‌ها هوا به خوبی در آن جریان پیدا می‌کند. از زاویه بیرونی مسجد، ۴ مناره که بلندتر هستند و ۴ گنبد به صورت سلسله مراتبی، به سمت گنبد اصلی قرار گرفته‌اند. این ۴ مناره، بدنه هایی با پوشش کاشی و پایه های سنگی مستحکمی دارند که در بندهای آنها سرب ریزی شده است.

منبع عکس از: حوزه علمیه مطهری

شبستان زمستانی

شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی قرار دارد و دارای ۴۴ ستون سنگی یکدست است. بین هر چهار ستون یک سقف گنبدی قرار دارد که درون آن‌ها اسم‌ها یا صفات خداوند گچبری شده است. محراب این شبستان که با سنگ مرمرین تزئین شده، عریض است و بالای آن با مقرنس و گچبری به چشم می خورد. این مقرنس ها و گچبری‌ها که به شکل اسلیمی و کتیبه‌های خطاطی هستند، در سال ۱۳۵۰ توسط استاد حسین لرزاده و استاد محمد حسین شکل آبادی ساخته شده اند؛ و نمای شبستان پیش از آن نمای آجری بوده است. این شبستان دارای چهار ورودی بوده؛ یک ورودی از صحن اصلی برای آقایان و ۳ ورودی دیگر از سمت شمال شبستان و از راهرو شرقی که یکی از آنها به خانم‌ها اختصاص دارد. بخش جنوب شرقی این شبستان زمانی دارای گرمابه و سرویس بهداشتی بوده است.

مدرس‌ها

مدرس‌ها محل تشکیل کلاس‌ها بوده است. دو مدرس در دو طرف شبستان تابستانی و متصل به آن و مدرس دیگر بزرگتر و پشت به ایوان شمالی است. ادامه ایوان شمالی گلخانه زمستانی بوده که از سال ۱۳۱۰ به تالار سخنرانی، وعظ و تدریس تبدیل شده است و اکنون محل دارالقرآن و بسیج به شمار می‌آید.

تالار چهل شیر

این قسمت که در کنج شمال غربی بنا و با تاخیر ۵۰ ساله ساخته شده است، دارای ۸ ستون سنگی بوده که در میان آن حوض بزرگی با کاربرد وضوخانه قرار دارد. دور این مخزن چهل شیر فلزی وجود دارد و به همین دلیل آن را چهل شیر می‌نامند.

کتابخانه

ساختمان کتابخانه هر چند که در نقشه اصلی وجود داشته است، اما با تاخیر و در سال ۱۳۱۳ توسط معمار فرانسوی «ماکسیم سیرو» ساخته شده است. سپهسالار در سال ۱۲۵۹ با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخه ای اعتضاد السلطنه، کتابخانه این مسجد مدرسه را پایه گذاری کرد. در حال حاضر بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی به خط مولفان و ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی در این مجموعه وجود دارد.

فرهنگستان اول

فرهنگستان اول یا همان فرهنگستان ایران، اولین بار در این مجموعه قرار داشت و امروزه کتابخانه در جای آن قرار دارد.