مقیاس های لیکرت در مدیریت

تهیه پرسشنامه و سایر ابزارهای سنجش، نقش مهمی در پژوهش‏ های علوم اجتماعی، مدیریت و علوم رفتاری ایفا می‏نمایند. مقایس و پرسشنامه از جمله ابزارهای سنجش هستند که گاه مترادف‏ و یکسان در نظر گرفته می ‏شوند. اگرچه اصطلاحات مقیاس و پرسشنامه قابل تبدیل به‏ یک‏دیگر هستند، اما تفاوت ‏های قابل ملاحظه ‏ای بین شیوه ‏های ساخت و کار آن‏ها وجود دارد. تهیه پرسشنامه‏ ها یا مقیاس‏ها کار آسانی به نظر می‏ رسد، با یک برنامه واژه‏ پرداز می‏توان طی یک‏ روز پرسشنامه‏ ای کاملا درخور توجه نتظیم کرد. به رغم این‏که پاسخ دادن به این پرسشنامه، کار مفرحی است ولی هیچ کس یا حداقل طراحان آن، نتایج آن‏ها را جدی نمی‏ گیرند. پش می‏توان‏ گفت تهیه پرسشنامه یا مقیاسی که منجر به گردآوری داده ‏های ارزشمندی شود، کاری دشوار است و هیچ پژوهش خوبی را نمی‏توان بر اساس داده‏ هایی که با کم دقتی گرد آمده ‏اند استوار ساخت. این مقاله به تحلیل مقیاسی که توسط لیکرت در سال ۱۹۳۲ طراحی گردیده و امروزه‏ به عنوان رایج‏ترین مقیاس در پژوهش‏ ها مورد استفاده قرار می‏ گیرد، پرداخته و تازه ‏ترین یافته‏ های‏ پژوهشی مرتبط با اصول و مراحل ساخت آن را به همراه روش‏های آماری مناسب برای تجزیه و تحلیل داده ‏های حاصل از اجرای این مقیاس ارائه نموده و سپس به بررسی مزایا و محدویت‏ های آن می‏ پردازد.

امروزه، فنون مربوط به اندازه‏ گیری نگرش‏ ها، باورها، عقاید و ادراکات بیش از سایر موضوعات یا روش‏ های مصاحبه‏ ای و پرسشنامه‏ ای توسعه یافته ‏اند، و این شاید به دلیل‏ اهمیت جایگاه نگرش‏ سنجی در مطالعات علوم انسانی باشد. موضوعاتی که مردم ممکن‏ است نسبت به آن‏ها نگرش داشته باشند، نامحدود هستند تا جایی که برخی از دانشمندان‏ علوم انسانی با استدلال بحث می‏ کنند که در تحلیل نهایی، همه چیز زندگی به نگرش‏ های‏ فرد بستگی دارد. این سخن احتمالا درست است، زیرا چندان نگرش افراد نسبت به موضوعات‏ اجتماعی و سازمانی، تغییرات اجتماعی، ارتباطات از چندان اهمیتی برخوردار است که‏ دانشمندان علوم انسانی و اجتماعی، وقت و اندیشه بسیاری صرف یافتن راه‏ هایی‏ اندازه‏ گیری این موضوعات کرده ‏اند[۴]. استنتن (۱۹۸۹) درآمد سالیانه ۲۰۰ شرکت فعال‏ در امر تحقیقات نگرش‏ سنجی در آمریکا را نزدیک به ۲ میلیارد دلار برآورد می‏ کند [۱]. به هرصورت، هم ‏اکنون راه ‏های بسیاری برای اندازه‏ گیری و آزمون نگرش افراد وجود دارد که از همه پیچیده ‏تر، طراحی مقیاس‏ های نگرش می‏ باشد.

مقیاس ‏ها، مبتنی بر نظریه «مقیاس ‏بندی» هستند که خود شاخه ‏ای از «نظریه‏ اندازه‏ گیری» است و بر روش‏ های آماری و منطقی استوار بوده و اعدادی را که باید برای‏ نمایش ویژگی‏ های مختلف یک صف به کار برده شوند را مشخص می‏ کند. هدف نظریه‏ مقیاس ‏بندی، ایجاد مقیاس ‏های مناسب است که مجموعه ‏ای از اندازه ‏های سازمان‏ یافته‏ است که همه آن‏ها یک صفت یا ویژگی را اندازه ‏گیری می‏ کنند[۳]. هم‏اکنون‏ متداول‏ترین نوع می ‏باشد[۱]. علت وجودنی مقیاس لیکرت، نقایصی بود که در مقیاس‏ ترستون وجود داشت. تلاش‏هایی که برای رفع این نقایص صورت گرفت منجربه پیدایش‏ مقیاس لیکرت گردید. از جمله نقایص عمده مقیاس ترستون می‏توان به فواصل ظاهرا مساوی (یعنی فواصل بین اندازه‏ های یک مقیاس که توسط محقق در نظر گرفته می‏ شوند، در واقع مساوی نیستند)؛ حجم کار زیاد و وابستگی مقیاس به قضاوت‏ های داوران که‏ نمی‏تواند عاری از ارزش‏ های ذهنی آن‏ها باشد اشاره کرد. از میان افراد زیاد که در جهت بر طرف نمودن نقائص مقیاس ترستون کوشیده ‏اند که شاید بتوان بیش از همه به مورفی و لیکرت و همچنین روند کوئیست و سلتو اشاره نمود که به نتایج نسبتاً کاملی دست یافتند و مقیاسی با نام مجموع نمرات ابداع نمودند که در محافل علمی عموماً با نام مقیاس لیکرت‏ نیز مشهور است‏[۹].

در تلاش برای اندازه‏ گیری هر موضوعی گام اول تبیین ماهیت و چیستی آن است. به منظور تبیین مراحل ساخت مقیاس، موضوع بررسی سبک رهبری در مدیران را مورد توجه قرار می‏ دهیم.

پس از انتخاب موضوع، مقوله‏ های تشکیل‏دهنده موضوع نگرش را باید تعیین کرد و با توجه به تعداد این مقوله‏ ها از هریک از آن‏ها به تعداد متناسبی گویه مناسب استخراج کرد، به عنوان مثال، جهت بررسی‏ سبک رهبری در مدیران یک شرکت می ‏باید نگرش آن‏ها را در موارد زیر بررسی کرد: عکس العمل‏ های عاطفی نسبت به انجام کارهای مدیریتی و نظر مدیران درباره توانائی خود در رهبری یک سازمان.

۱-۳. تدوین عبارات نگرشی:

پس از اتخاذ تصمیمات لازم در مورد الگوی کلی نگرش‏ سنجی و تعیین مقوله ‏های مورد نظر وقت نوشتن مخزن سؤال‏ها می ‏رسد، مخزنی از عبارات‏ نگرشی که با استفاده از آن، مقیاس نگرش تدوین می‏شود. بهترین راهنمایی برای تدوین‏ عبارات نگرشی این است که سؤال‏ها (برای پاسخ‏گو) با معنی، جالب توجه و حتی‏ هیجان‏ انگیز باشند. به عنوان نمونه درباره مقوله رهبری می‏ توان به عکس العمل عاطفی و برخی مربوط به نظر مدیران درباره توانایی خود در رهبری اشاره کرد: من در تدوین‏ شیوه ‏ها و رویه ‏ها در سازمان موفق هستم؛ واکنش من به انجام کارهای تیمی و مشارکتی‏ مثبت است؛ از این‏که به نظرات من توجهی نشود عصبانی می ‏شوم؛ شرایطی را فراهم‏ می‏ آورم تا دیگران در تصمیم‏ های سازمانی مشارکت کنند.

تورکیم (۲۰۰۱) معتقد است که تدوین گویه‌ها به صورت نظری اغلب اوقات سودمند نیست، بلکه با نظرخواهی از افراد جامعه مورد مطالعه در مرحله ساختن گویه‌ها ممکن‏ است فکرهای بکری ارائه شود که مسیر طرح و تدوین عبارات نگرشی را به طور واقع بینانه‏ ای تغییر دهد. تورکیم می‏ افزاید که در ابتدا، داشتن طیف گسترده‏ای از گریه‏ های‏ بالقوه (مثلا ۱۰۰ و بیشتر از آن) می‏تواند خیلی مفید باشد، البته مقیاس‏ های نگرشی بسیاری‏ وجود دارند که در پشت میزها و بر اساس طرح‏های نظری نوشته شده ‏اند و قادر به ترغیب‏ پاسخ‏گو به ارائه جواب‏ های واقعی نیستند، در نتیجه برای تدوین برای تدوین عبارات نگرشی مناسب‏ علاوه بر داشتن علم کافی در این زمینه نیاز به هنرمندی و در نظر گرفتن حیطه‏ های عینی‏ و عملی موضوع تحقیق می‏ باشد.

۲-۳. تشخیص تناسب و کارائی عبارات نگرشی:

علاوه بر روش‏های آماری از برخی‏ جنبه‏ ها و ظواهر پاسخ به پرسشنامه ‏ها هم می‏توان عبارات نگرشی مناسب را شناسائی نمود؛ اگر تعداد بسیاری از پاسخ‏گویان از پاسخ به سؤال‏ها طفره رفته ‏اند، یا این‏که به گویه‌ها چیزی اضافه و کم کرده ‏اند، اگر تعداد پاسخ ‏های نمی‏دانم یا نامطمئن زیاد شده ‏اند و بالاخره اگر سؤال‏ ها بی‏ پاسخ مانده یا پاسخ ‏های نمی‏دانم یا نامطمئن زیاد شده ‏اند و یا فقط برای آن بحث می‏کند که ثابت کند چه‏گونه این مقیاس شامل حال او نمی‏شود، مسلما مسیر طی شده،غلط بوده است. عبارات ما هنگامی درست و مناسب است که‏ پاسخ‏گو به نوعی عبارات را بشناسد، مقوله‏ های «کاملا مخالف» یا «کاملا موافق» را آزادانه‏ علامت بزند، در برخورد با جملاتی که مخالف نظر اوست هیجان‏ زده و عصبانی نشود، بالعکس، از این‏که نظرش را بخوبی بیان می‏ کند اظهار رضایت نماید و علاقمند باشد اطلاعات و توضیحات و مثال‏های بیشتری در مورد برخی از عبارات ابراز دارد. به طور کلی، هر قدر تعداد سئوالات بی‏ پاسخ یا پاسخ «نمی‏دانم» و امثال آن‏ها کمتر باشد، نشان‏ دهنده‏ وضوح و روشنی عبارات است‏[۱].

۳-۳. تعداد درجات مقیاس مجموع نمرات (لیکرت):

بیشتر محققانی که از مقیاس‏ لیکرت استفاده می ‏کنند در مقیاس‏ های خود درجه‏ بندی‏ های ۱ تا ۵ درجه‏ ای یا ۱ تا ۷ درجه‏ ای را بیشتر مورد استفاده قرار می‏ دهند. بسیاری از محققان معتقدند که هرچه تعداد درجه ‏بندی‏ ها بیشتر باشد سنجش دقیق‏ تر خواهد شد، در حالی که به عقیده برخی صاحب‏ نظران بهره‏ گیری از درجات بیشتر، موجب تقویت سنجش و اندازه ‏گیری نمی‏ شود، زیرا تعداد کثیری از پاسخ‏ دهندگان نمی‏توانند به خوبی فاصله ها را از یکدیگر تمیز دهند. در نهایت اغلب صاحب نظران اظهار می‏ دارند که تعداد درجه‏ بندی‏ ها با توجه به خصوصیات‏ جامعه مورد سنجش، موضوع مورد اندازه ‏گیری و فرضیه‏ های تحقیق می‏تواند متفاوت باشد.

۴-۳. آیا مقیاس لیکرت باید حد وسط داشته باشد؟

اغلب به سه دلیل حد وسط مورد استفاده قرار می‏گیرد: اول، استفاده از درجه حد وسط تنها راهی است که به‏ پاسخ دهندگانی که واقعا بی‏طرف هستند اجازه می‏دهد بی‏طرف خود را به دقت و آن‏طور که دوست دارند بیان کنند، زیرا در صورت عدم وجود آن تمام پاسخ ‏دهندگان بی‏طرف، مجبور به انتخاب گزینه‏ ای می‏شوند که نظرات و احساسات واقعی آن‏ها را منعکس نکرده‏ و سئوال را بدون پاسخ رها می ‏کنند. دوم، پاسخ‏ دهندگان ار این‏که مجبور به انتخاب‏ گزینه‏ ای بشوند که نسبت به موضوع مورد سئوال نگرش خنثی یا بی‏ تفاوتی دارند، سرخورده شده و این امر موجب دلسردی و ناامیدی بسیاری از آن‏ها می‏ شود. سوم، هنگام تحلیل‏ پاسخ ‏های داده شده به پرسشنامه،برخی از شاخص‏ های گرایش به مرکز (مانند میانگین یا میانه) می‏توانند دارای ارزشی معادل نقطه حد وسط معیار بشوند. وقتی که خود مقیاس‏ یک گزینه حد وسط ندارد، بحث و نظر درباره نتایجی که در نزدیک نقطه حد وسط قرار می‏گیرند صحیح به نظر نمی‏رسد. البته داشتن حد وسط خود می‏تواند مشکلاتی ایجاد کند، مثلا در پاسخ‏ هایی که ۴۰ درصد پاسخ ‏دهندگان حد وسط را انتخاب کرده ‏اند بسیار دشوار است (گرایش به انتخاب حد وسط یکی ار خطاهای ادراکی رایج است). به عقیده‏ بعضی از صاحبه نظران برای مقیاس‏ هایی که پس از آن اقدام خاصی صورت گیرد، نتایج‏ حد وسط کاربردی ندارد[۱]. از آنجا که بحث درباره استفاده از حد وسط مدت‏هاست‏ که ادامه داشته و هنوز هم به نتیجه روشن و قطعی نرسیده است، به عنوان یک قاعده کلی‏ می‏توان گفت: آنچه را که مناسب محتوی نگرش‏ سنجی جامعه آماری و اولویت‏ های‏ نگرش‏ سنجی است باید انجام داد.

۵-۳.ترکیب گویه‌ها:

ترکیب گویه ها (پرسش‏ ها) بهتر است به نحوی باشد که برای‏ سنجش هریک از مقوله‏ های (ابعاد) نگرش ‏سنجی، تعدادی گویه به صورت مساعد و نامساعد (پرسش‏های مستقیم و معکوس) طراحی شده باشند. در صورت بهره‏ گیری از چند گویه (به جای استفاده صرف از یک گویه) برای سنجش مجموعه خاصی، پایایی پاسخ‏ ها و روایی عملی نتایج به میزان قابل توجهی افزایش می‏ یابند. به همین خاطر محققین حرفه ‏ای، در نگرش ‏سنجی ‏های خود برای سنجش هر مقوله، گروهی گویه طراحی می‏ کنند و کار گروبندی گویه‌ها در ارتباط با مقوله‏ های (ابعاد) متفاوت را تحلیل عاملی می‏ نامند.

از طرف دیگر، بهتر است تعدادی گویه‌های مساعد و نامساعد طراحی شده به منظور اندازه ‏گیری یک مقوله خاص، تقریبا مساوی باشد، چرا که در غیر این صورت (مثلا ۶ گویه‏ موافق و یک گویه مخالف)، احتمال سوق دادن افراد به خطاهای ادراکی نظیر «همگامی با فرضیه‏ های تحقیق» ، «خطای توزیع» و… را افزایش می‏دهد. البته ممکن است شرایطی‏ خاصی ایجاب کند که کلیه گویه‌ها فقط جنبه موافق یا صرفا مخالف را بسنجند. مثلا در برخی تحقیقات مربوط به ارزیابی عملکرد سازمان هستند، مانند: همکاران به اندازه کافی به‏ همدیگر کمک نمی‏کنند؛ رابطه بین مدیران ارشد و همکاران چندان تعریفی ندارد. همچنین لازم بذکر است که پس از طراحی و تدوین گویه‌ها، بهتر است آن را به صورت‏ کاملا تصادفی و نامنظم در پرسشنامه نگرش ‏سنجی بیاوریم تا احیانا از خطاهای ادراکی‏ نظیر «خطاهای کلیشه ‏ای»، «ارائه پاسخ ‏های رسمی و محافظه‏ کارانه»، «خطای‏ توزیع» (گرایش زیاد به موافقت، مخالفت، یا حد وسط) و «القای فرضیه ‏ها به پاسخ‏گو» اجتناب کرد.

۶-۳.اصول در طراحی گویه‌ها

۱-۶-۳. اجتناب از گویه‌های سوق‏ دهنده و جهت‏ دار:

جمله‏ بندی در گویه‌های‏ سوق ‏دهنده به گونه ‏ای است که بی‏ طرفی را از عبارات سلب می‏کند، و سبب القای پاسخ یا اعلان فرضیه‏ های پرسشنامه می‏شود. به عنوان نمونه ‏ای از این‏گونه گویه‌های می ‏توان به «شما هر روز به موقع در محل کارتان حاضرمی شوید؟ شما که با مقررات سازمان مخالفت‏ ندارید؟» و «نظر من سرپرستان مسوولیت آموزش کارکنان خود را دارند: موافق-مخالف» اشاره نمود و یا «بسیاری از کارکنان معتقدند که برای توسعه شغلی، آموزش مقول ه‏ای بسیار مهم است. آیا شما هم موافقید؟» چه بسیاری به خاطر رودربایستی نمی‏ توانند با این نظر مخالفت کنند.

۲-۶-۳. اجتناب از پرسش های حساسیت ‏برانگیز:

افراد از حیث میزان اطلاعاتی که‏ حاضرند درباره خود افشاء کنند خیلی با یکدیگر متفاوتند. مثلا،بسیاری از کارکنان از این‏ که درباره حقوق، نژاد یا مسایل قومی آن‏ها سئوال شود، اکراه دارند. زیرا سئوال در مورد یک نژاد خاص ممکن است برای برخی از پاسخ ‏دهندگان زشت و نادرست قلمداد شود و برای برخی دیگر ممکن است عکس آن تلقی شود. بهترین راه برای تشخیص این‏که آیا نگرش ‏سنجی حاوی گویه‌ها یا پرسش ‏های حساسیت‏ برانگیز است، انجام پیش ‏آزمون در مقیاس کوچک به روی گروهی که تحت نگرش ‏سنجی قرار خواهند گرفت، می ‏باشد. آن‏ها که پرسش ‏ها را حساس یا مشکوک می‏ یابند، می‏ توانند به نحوی که بار حساسیت آن‏ کمتر باشد راه بهتری برای جمع‏ آوری همان اطلاعات دریابند. اگر به جمع‏ آوری برخی از اطلاعات واقعا نیاز داریم، باید هنگام طراحی پرسش ‏های حساس و محل قرار گرفتن آن‏ در پیمایش دقت لازم را به عمل آوریم. وقتی که دربارهء رفتارهای شرم‏ آور یا غیر قانونی‏ پرسش می‏ کنید؛ قبال از این نوع پرسش، جمله ‏ای اضافه کنید که برای پاسخ‏ دهنده، پاسخ‏ دادن به آن سؤال و اعتراف به آن رفتار راحت ‏تر باشد و کمتر احساس شرم کند یک راه‏ برای به دست آوردن اطلاعات حساس این است که در پاسخ به پرسش ‏های پرسشنامه از گزینه ‏های چندانتخابی کلی استفاده کنیم. هنگام پرسش دربارهء درآمد (موضوعی که از نظر بسیاری از کارکنان حساس است) دیلمن (۱۹۸۷) پیشنهاد می‏ کند که بهترین کار استفاده از مجموعه پاسخ‏ های گسترده (دامنه گسترده) است (مثلا ۰۰۰/۱۰ دلار تا ۲۵۰۰۰ دلار؛ ۲۵۰۰۱ دلار تا ۴۰۰۰۰ دلار) نه این‏که از کارکنان بخواهیم که درآمد سالیانه خود را به شکل دقیق بنویسید: همین روش را برای دیگر مورد حساس نیز می‏ توان استفاده کرد.

۳-۶-۳. اجتناب از گویه‌های شرم ‏آور:

یک سئوال به دلایلی چند ممکن است‏ شرم ‏آور باشد، مثلا درباره رفتار یا نگرش خلاف عرف سئوال شود، یا به مسایل بسیار خصوصی پرداخته شود، البته گاهی اوقات محققان علوم اجتماعی هم، درجه حساسیت‏ مردم را فراموش می‏کنند و قدم به جایی می‏گذارند که فرشتگان هم اذن دخول به آنجا را ندارند [۴]. برای کمینه کردن آثار منفی پرسش ‏های حساسیت ‏برانگیز، برخی کارشناسان‏ نگرش‏ سنجی پیشنهاد می‏ کنند که بهتر است آن‏ها را در انتهای پرسشنامه جای داد.

۴-۶-۳.اجتناب از گویه‌هایی که باعث پاسخ‏ های کلیشه ‏ای می‏شوند:

پاسخ‏های‏ کلیشه ‏ای عبارتند از جواب‏ هایی که به روی طیف به ترتیبی خاص و تقریبا بدون توجه به‏ محتوای سئوال توزیع شده ‏اند. به عنوان مثال، یکی از علل ارائه این‏گونه پاسخ ‏ها «جامعه‏ پسندی» است، که به اعتقاد پاسخ‏گو منعکس ‏کننده نگرش‏ های مطلوبیت اجتماعی است، و او با جواب موافق می‏ کوشد که برای خود وجهه بیشتری کسب کند. به عنوان مثال، چنانچه‏ حدودا ۸۰% آزمودنی‏ ها،گزینه کاملا موافق یا کاملا مخلاف را انتخاب کرده ‏اند، می‏ توان ادعا کرد که پاسخ‏ها به صورت کلیشه‏ ای ارائه شده است. البته این کلیشه‏ سازی‏ها در فرهنگ‏های مختلف می‏توانند کاملا متفاوت باشند. برای مقابله با چنین خطاهای ادراکی‏ می‏توان از تعدادی گویه یا پرسش کنترلی (به صورت مستقیم و یا معکوس) استفاده کرد، که معمولا صحت پاسخ‏گوئی به سئوال اصلی را کنترل می‏کنند. البته گویه (سئوال) کنترلی‏ هرگز نباید به طوری باشد که پاسخ‏گو متوجه تکرار سئوال گردد. به عنوان نمونه، اگر از یک مدیر ورشکسته در ارتباط با علل ورشکستگی سئوال گردد. به عنوان نمونه، اگر از یک مدیر ورشکسته در ارتباط با علل ورشکستگی سئوال شود، او به صورت سیستماتیک‏ تقصیرها را بر گردن دولت می‏اندازد (نرخ مالیات، سوبسیدهای رقبا، و تثبیت نامناسب‏ قیمت‏ ها)؛ ولی می‏توان با تعدادی سئوال کنترلی، نقاط ضعف مدیریتی وی را نیز اندازه ‏گیری کرد. مثلا از او در مورد وجود یک سیستم کارآمد حسابداری صنعتی (محاسبه‏ قیمت تمام شده محصول، هزینه‏ های تولید قطعات) در سازمانش سئوال پرسید. یک راه کم‏ کردن فشار ناشی از موقعیت فرد هنگام پاسخ دادن به شیوه‏ای که از نظر اجتماعی مطلوب‏ و پسندیده باشد، عبارت است از روش کاهش تقاضا (تأکید کردن برای مطلب که‏ پاسخ‏ های پیمایش سازمانی گمنام و محرمانه می‏ ماند، استفاده از دستور العمل در پیمایش‏ برای تأکید براهمیت پاسخ‏های دقیق، بیان این مطلب برای پاسخ ‏دهندگان که از نظر آن‏ها هیچ گونه پاسخ خوب یا بدی وجود ندارد)[۱۴].

۵-۶-۳.پرسش آنچه را بدنبالش هستیم:

از جمله مهمترین قواعد نوشتن پرسش ‏ها آن‏ است که از خود بپرسید شما چه می‏خواهید بدانید، نه این‏که دیگران چه می‏ خواهند بدانند. حتی طراحان مجرب مقیاس‏ ها نیز گاهی به اشتباه پرسش ‏های بیهوده ‏ای می‏ پرسند که‏ نمی‏تواند اطلاعات مورد نیاز آن‏ها را تامین کند. هنگام نوشتن پرسش‏ها، اعضای گروه‏ نگرش ‏سنجی باید دائما از خود بپرسند که: (آیا پاسخ ‏هایی که به این پرسش‏ها داده‏ می‏ شوند، می‏توانند آنچه را که ما می‏خواهیم بدانیم پاسخ بدهند؟).

۶-۶-۳.طراحی گویه‌های کوتاه و ساده:

در روش«کیس» (پرسش ساده و کوتاه)، گروه نگرش سنج باید سعی کند پرسش ‏های ساده، واضع و تا حد امکان کوتاه طراحی‏ کنند زیرا که هرچه پرسش طولانی ‏تر و بلندتر باشد، پاسخ دادن به آن دشوارتر است، [۱۴].

۷-۶-۳.طراحی سوالات تک‏موضوعی:

یکی از متداول‏ترین خطاها هنگام طراحی و نوشتن یک پرسش آن است که پرسشی طراحی شود، که بیش از یک موضوع مهم را می‏ سنجد. گویه‌هایی که حاوی دو نظر متفاوت و جدا هستند،یا این‏که سعی می‏کنند دو پرسش را در قالب یک پرسش مطرح کنند،اصطلاحا پرسش‏های دو منظوره نامیده‏ می‏شوند. مشکلی که در رابط با پرسش‏های دو منظوره وجود دارد آن است که موافقت یا مخالفت با چنین پرسشی، به مفهوم موافقت یا مخالفت با هر دو بخش آن پرسش تلقی‏ می‏ شود. پاسخ دهندگانی که با یک بخش این نوع پرسش موافقند (مثلا آن‏ها از حقوقی که‏ دریافت می‏کنند خرسند و راضی هستند) و یا بخش دوم آن مخالفند (مثلا آن‏ها از مزایایی‏ که دریافت می‏کنند، ناراضی هستند)، نمی‏توانند پاسخی بدهند که هر دو این دیدگاه را شامل باشد. بهترین راه مقابله با چنین مشکلی آن است که چنین پرسش ‏هایی را به دو یا بیش ار دو پرسش تقسیم کرده و برای هریک پاسخ مناسب بدهیم. پرسش ‏های مجزابه‏ مصاحبه‏ گر امکان می‏ دهند که اطلاعاتی دقیق‏تر و مفیدتر جمع ‏آوری کند.

۸-۶-۳. اجتناب از پرسش ‏های مبهم یا پیچیده:

هنگام نوشتن پرسش‏ها،گروه نگرش‏ سنج همواره باید به خاطر داشته باشد که هدف از استفادهء بعضی کلمات و عبارات در پرسش‏های نگرش سنج این است که همهء پاسخ‏دهندگان،یک چیز از آن پرسش بفهمند، اگرچه این هدف به ندرت تامین می‏ شود، اما ارزش دارد که در صدد تامین آن باشیم‏[۲].

ممکن است پرسش‏ ها به دلایل مختلفی مبهم است، زیرا پاسخ ‏دهنده نمی‏داند که جابجا شدن دقیقا به چه معنایی است؛ با اضافه کردن یک عبارت یا یک جمله (خبری) که واژه مبهم موجود در پرسش را می‏کند، می‏توان به راحتی چنین پرسش ‏هایی را اصلاح کرد.

۹-۶-۳.استفاده از زبان مناسب:

سطح کلمات و عبارات استفاده شده در یک پرسش‏ باید مناسب سطح دانش افرادی باشد که آن پرسش را پاسخ می‏دهند لذا بهتر است از به‏ کارگیری واژگان نامفهوم و ناآشنا (برای پاسخ ‏دهندگان) در مقیاس خودداری کرد. ممکن‏ است نمونه‏ ای که قرار است از آن پیمایش به عمل آید از لحاظ آموزش و تحصیلات، سطح ادبی و فرهنگ کاملا متفاوت از طراحان پرسش باشد. پرسشی که از نظر گروه‏ پیمایش ساده، مشخص و صریح به نظر می‏رسد، می‏تواند معنای کاملا متفاوتی برای‏ پاسخ دهندگانی داشته باشد که از لحاظ شیوه زندگی، تجربیات کاری و تحصیلات با اعضای گروه پیمایش تفاوت دارند. اگر پیمایش برای یک گروه خاص و متخصص طراحی شده است، استفاده از واژه ‏های فنی آن گروه قابل قبول است به شرط آنکه تمام‏ پاسخ ‏دهندگان با آن زبان فنی آشنا باشند. مثلا یک مشاور مدیریت منابع انسانی در یک‏ کارخانهء تصفیه فاضلاب در یک پیمایش دربارهء دیدگاه و نگرش کارکنان، با استفاده از واژگان و عباراتی در پیمایش که به صنعت تصفیه فاضلاب مربوط می‏شود می‏تواند نگرش‏ کارکنان آن کارخانه را به طور دقیق‏تری مورد بررسی قرار دهد.

۱۰-۶-۳. پرسش ‏های مشخق و دقیق باشد:

معمولا پرسش ‏های مشخص و خاص بهتر از پرسش ‏های کلی هستند، زیرا آن‏ها پاسخ‏ های خاص و دقیق‏تری را می‏ طلبند، تقریبا هم‏ پاسخ ‏دهندگان آن‏ها را یکسان تفسیر می‏ کنند و رفتار بعدی را بهتر پیش ‏بینی می‏کند[۱۳].

فورل (۱۹۹۴) پیشنهاد می ‏کند که بهترین روش برای پرهیز ار طرح پرسش‏های نامشخص و کلی در پیمایش ‏های سازمانی، آن است که هر پرسش را بررسی کنیم و از خود بپرسم که‏ «اگر پاسخ ضعیفی از این پرسش به دست آوریم آیا به هدف خود از طرح این سؤال‏ خواهیم رسید؟» اگر پاسخ «نه» باشد، به معنای آن است که دوباره باید آن پرسش را نوشت زیرا بیش از حد کلی بوده است و نتوانسته است پاسخی مشخص و دقیق بدهد، مثل‏ این پرسش که «شما چطور از برنامهء نگهداشت کارکنان شرکت خود راضی خواهید شد؟»

۱۱-۶-۳. اجتناب از«منفی مضاعف»:

یک پرسش منفی مضاعف ممکن است از پاسخ‏ دهندگان بخواهد که با چیزی که کذب یا منفی است مخالفت کنند، چنین وضعیتی‏ موجب می‏شود که پاسخ‏ دهنده با جمله ‏ای گنگ و نامفهوم روبرو باشد و بدنبال آن‏ اشتباهات بسیاری روی دهد. مثلا «من از فکر اجازه ندادن به کارکنان برای کار در نوبت‏ های پشت سرهم حمایت نمی‏کنم» این‏چنین پرسش‏هایی گیج‏ کننده و مشکل‏ هستند. برخی پاسخ ‏دهندگان نمی‏توانند به این نکته توجه کنند که دو مورد منفی در پرسش‏ وجود دارد، بنابراین پاسخی خواهند داد که معنای آن در واقع مخالف آن پاسخی است که‏ مدنظر طراح می‏باشد. به همین دلیل، پرسش‏های منفی مضاعف را یا باید حذف کرد یا آن‏ها اصلاح نمود.

۱۲-۶-۳. اجتناب از درجه‏بندی اعدادی (۱،۲،۳،۴،۵)در پاسخ‏نامه:

این‏گونه استفاده‏ از درجه ‏بندی‏ ها نتایج را به سوی خطا سوق می‏دهد، با توجه به سبک پاسخ‏دهی، اکثر پاسخ‏دهندگان گرایش انتخاب به نمرات ابتدایی یا انتهایی دارند که خود موجب به‏ انحراف کشیده شدن تحقیق می‏ شود[۱۳].

۱۳-۶-۳. اجتناب از از طرح ضرب المثل برای سنجش نگرش ‏ها:

معنای ضرب المثل‏ها برای همگان روشن نیست و افراد تفسیر یکسانی از ضرب المثل‏ ها ندارند و به همین دلیل‏ ممکن است که نتایج نگرش ‏سنجی را مخدوش کند[۸].

۱۴-۶-۳.اجرای مقدماتی گویه‌ها در یک نمونه تصادفی از پاسخ‏دهندگان:

گویه‌های‏ تهیه شده را یک بار با تعدادی از پاسخ‏گویان (۱۰۰ تا ۳۰۰ نفر) که متعلق به همان جامعهء آماری مورد مطالعه باشند، آزمایش نموده و از بررسی مقدماتی پرسشنامه‏ ها (برروی‏ دانشجویان دورهء لیسانس که به صورت یک رسم درآمده است)جدا خودداری کرده، (منگر در مواردی که پرسشنامه اصولا برای دانشجویان تنظیم شده است)[۶]. مانتیس و همکارانش معتقدند که می‏توان از این تحقیقات مقدماتی چشم پوشید و کار را مستقیما با تحقیقات اصلی شروع کرد و در پایان، هنگام استخراج، به تحلیل و حذف گویه‌های‏ نامناسب پرداخت. اما آپ‏شاو این روش نسبتا متداول را نفی کرده و غیر قابل دفاع می‏داند و انتقاد او نیز صحیح به نظر می‏رسد، زیرا، گویه‌های نامناسب در تحقیقات اصلی (که بدون‏ پیش ‏آزمون انجام می‏گیرد اگر زیاد باشد)، نه فقط وقت پاسخ‏گو را بی‏ جهت ضایع و او را بی‏ حوصله می‏کند، بلکه گویه‌های نامناسب برروی استنباط پاسخ‏گو از گویه‌های مناسب نیز تاثیر می‏گذارد.

۱۵-۶-۳.بررسی تورش بلی گفتن یا نه گفتن:

تورش بلی گفتن یا نه گفتن، عبارت‏ است از تمایل پیمایش‏ گر یا پاسخ‏ دهنده به موافقت یا مخالفت با پرسش‏ها و مطالب‏ پیمایش بدون توجه به محتوای آن‏ها. در بدترین شکل این نوع تورش، پاسخ ‏دهنده ممکن‏ است خطی روی پاسخ بکشد تا نشان دهد که در رابطه با همه پرسش‏ها، پاسخ او یکسان‏ است (همه را بلی یا نه بزند)[۱۲]. در چنین مواردی این سؤال به ذهن خطور می‏ کند که‏ آیا پاسخ ‏دهنده اصلا زحمت خواندن پرسش ‏ها را به خود داده است یا نه. اگر تعداد زیادی‏ از پاسخ ‏دهندگان در یک زمان به پرسش‏ های پیمایش که در قالب جملات خبری مثبت‏ بیان شده ‏اند (مثلا من قصد دارم تا زمان بازنشستگی در این سازمان بمانم) پاسخ بلی بدهد، نمی‏توان مشکلات سازمانی مثل نارضایتی کارمندان را شناسایی نمود. از طرف دیگر، پاسخ دهندگانی که کورکورانه با اظهارنظرهای منفی پیمایش موافقت می‏کنند (مثلا، سرپرست و فوق من بندرت با من درباره کار مشورت می‏کند) ممکن است باعث شوند که گروه پیمایش سطح عدم کارآیی را دربارهء سازمان تحت پیمایش بالاتر از حد واقعی گزارش کند.

به منظور تعین گویه‌های مناسب و پایدار، یعنی گویه‌هایی که

اولا: فقط موضوع و مساله مورد مطالعه را می‏ سنجند و نه مساله دیگر و بی‏ربط ثانیا:گرایش کم‏وبیش مثبت‏ و کم‏وبیش منفی را بیان می‏دارند و نه گرایش بی‏تفاوت.

ثالثا: و خوصا ابهام ‏آور نیستند می‏ باید ضوابطی یافت، این ضوابط در مقیاس ترستون بیرونی بودند، بدین‏معنی که‏ گویه‌های مناسب بوسیلهء داوران تشخیص داده می‏شد.با توجه به نواقص این روش در طیف‏ لیکرت سعی ‏شده است که از ضوابط درونی برای تشخیص پایداری و یا مناسب بودن‏ گویه‌ها استفاده شود، بدین‏ معنی که هریک از گویه‌ها را با مجموع گویه‌های دیگر در رابطه‏ گذاشته می‏شود و از روی میزان هماهنگی و همبستگی آن با سایر گویه‌ها، پایداری و مناسب بودن آن‏ها تشخیص داده شود. به همین دلیل این روش را نیز پایداری درونی‏ می‏ نامند[۱۱].

پاسخ‏گویان گویه‌ها را معمولا بر مبنای یک درجهء ۵ قسمتی (کاملا موافق، موافق، بی‏تفاوت، مخالف و کاملا مخالف)بررسی می‏نمایند. اما به منظور پرهیز از تأثیرگذاری‏ این طیف بر پاسخ‏ گویان نباید از اعداد استفاده کرد، بنابراین می‏توان پس از عودت‏ پرسشنامه‏ ها،طیف مزبور را با اعداد، شماره ‏گذاری کرد. اما طرز شماره‏ گذاری به طور دلخواه است یعنی در یک طیف ۵ قسمتی می‏توان به کاملا موافق نمرهء ۱ و به کاملا مخالف‏ نمرهء ۵ داد و بالعکس. همچنین بجای ۱ تا ۵ می‏توان از صفر تا چهار، نمره ‏گذاری کرد. اما به‏ هنگام محاسبهء مجموع نمرات باید دقت کرد که به اظهارات مساعد و نامساعد به طور معکوس نمره داده شود، مثلا در مورد نگرش مدیران نسبت به انجام فعالیت‏ های سازمانی به‏ صورت مشارکتی دو گزینهء مساعد و نامساعد زیر راد در نظر بگیرید، در این‏گونه موارد شایسته است که این اظهارات به طور معکوس نمره ‏گذاری شوند.

۱.در سازمان ما کارها به صورت تیمی و مشارکتی انجام نمی‏شود.

۲.در سازمان ما شرایطی فراهم است تا دیگران در نتایج کار سهیم باشند. در این روش،مدیری که مثلا گرایش مثبتی به انجام کارهای مشارکتی دارد، در گزینهء یک با انتخاب «مخالفم» نمرهء ۴ و در گزینه دو با انتخاب «موافقتم» نیز نمرهء ۴ می‏گیرد که‏ مجموع این دو نمره گرایش مثبت او را نسبت به موضوع روشن می‏سازد. برای تفسیر نمرهء آزمودنی در مقیاس لیکرت کافی است مجموع نمرهء او با میانهء مقیاس، مقایسه شود. چنان‏ که نمرهء آزمودنی در مقیاس لیکرت از میانه بالاتر باشد، نسبت به موضوع مورد بررسی، نگرش مثبت و اگر نمرهء آزمودنی پایین‏ تر از میانه باشد، نسبت به آن موضوع نگرش منفی‏ دارد. لازم به ذکر است که به این دلیل برای تفسیر نمرات آزمودنی‏ ها از میانه استفاده‏ می ‏شود که مقیاس لیکرت یک مقیاس ترتیبی است، و برای آن‏که دچار خطا نشویم از میانه استفاده می‏ کنیم که مقیاس آن هم ترتیبی می‏باشد. نکته مورد توجه آن است که در مقیاس لیکرت لازم است تعداد گویه‌های مساعد و نامساعد تقریبا برابر باشد[۱].

پس از محاسبهء مجموع نمرات پاسخ ‏گویان، نوبت به آن می‏ رسد که گویه‌های نامناسب و ناهماهنگ با سایر گویه‌ها حذف شودند. بدین منظور می‏توان از روش ‏های زیر بهره جست:

۱-۶. محاسبه ضرب همبستگی:

برای تعیین میزان هماهنگی هرسؤال با کل آزمون و انتخاب گزینه‏ های مناسب می‏توان از شاخص ضریب همبستگی استفاده کرد و پس از محاسبهء ضریب همبستگی، هرگویه ‏ای که همبستگی پائیینی با مجموع نمرات دارد را حذف‏ کرد. امروزه این نوع محاسبات به علت وقت‏ گیر بودن با استفاده از بسته‏ های نرم ‏افزاری‏ تخصصی انجام می ‏شوند.

۲-۶. محاسبهء توان افتراقی، ضریب تمییز:

ضریب به قدرت سئوال در تمایزگذاری یا تشخیص بین دو گروه که در مورد یک موضوع نگرش متفاوت دارند، اشاره دارد. پس از این‏که پاسخ‏ ها بر حسب نمرات کل آزمودنی‏ ها مرتب شدند، ۲۵% از کسانی که بیشترین نمره را به دست آورده ‏اند و ۲۵% از کسانی که کمترین نمره را به دست آورده ‏اند، (۲۵% بالا و پائین) به عنوان گروه بالا و پایین انتخاب می‏شوند، پس از آن‏ اقدام به تشکیل نگاره به شرح زیر می‏ شود:

۱.وزن کلی گویه-نمره*تعداد گزینه‏ های علامت زده

(۳*۵)+(۳*۴)+(۲*۳)+(۱*۲)+(۰*)-۳۵

۲.میانگین وزنی گویه-تعداد آزمودنی‏ های دو گروه/وزن کلی گویه ۹/۳۵-۸۹/۳

حال، با توجه به نتایج به دست آمده از تحلیل هرگویه، به انتخاب گویه‌ها می ‏پردازیم، در انجام دادن این امر،گویه‌هایی برگزیده می‏شوند که توان تشخیص آن‏ها بیشتر از بقیه‏ باشد،گویه‌هایی که توان تشخیص آن‏ها بسیار کم باشد نادیده گرفته می‏شوند[۱۰].

۳-۶.تحلیل عامل:

تحلیل عاملی نیز از روش‏هایی است که در نگرش ‏سنجی با طیف‏ لیکرت کاربرد زیادی دارد. از تحلیل عاملی برای تعیین ساختار عوامل زیربنایی مقیاس‏ استفاده می‏شود (تعیین مقوله‏ ها و گویه‌ها).گذشته از این،تحلیل عاملی می‏تواند به عنوان‏ یک شیوهء اکتشافی مفید در مراحل مقدماتی تدوین و گزینش عبارت‏های مقیاس، مورد استفاده قرار بگیرد. با کمک این روش می‏توان عبارت‏ های مورد نیاز برای هرعامل را در مجموعهء وسیعی از عبارت‏ها، شناسایی و گزینش نمود، البته به این نکته نیز باید توجه‏ داشت که در استفاده از تحلیل عاملی، نیاز به گروه‏های بزرگ است و استفاده از این روش‏ در نمونه ‏های کوچک، ممکن است منجر برای تحلیل عاملی وجود ندارد. اما یک تجربه‏ و تحلیل قابل قبول مستلزم داشتن نمونه ‏ایی است که حجم آن،حداقل ۱۰ برابر تعداد (به تصویر صفحه مراجعه شود) محاسبه توان افتراقی هریک از گویه‌ها در یک نمونه ۹ نفری متغیرهایی باشد که در تحلیل عاملی وارد می‏شوند[۱۲].

با استفاده از روش هماهنگی درونی (آلفای کرونباخ) می‏توان پایایی آزمون‏ های‏ نگرش‏ سنجی را به دست آورد، پایایی مقیاس لیکرت با ضریبی در حدود ۸۵% توسط محققان قابل قبول دانسته شده است ‏[۱۱].

تقریبا تمامی محققان مقیاس لیکرت را از نوع مقیاس رتبه‏ ای(ترتیبی) می ‏دانند. اما محققان بر روش‏های تجزیه ‏و تحلیل داده ‏هایی که از مقیاس لیکرت ناشی می‏شود توافق‏ زیادی ندارند، اگرچه در برخی از این روش‏ها هم، بحث و مجادله ‏های زیادی است، اما روش‏های زیر روش‏هایی هستند که اکثرا بر آن توافق دارند.

۱-۸.تکنیک‏های آمار توصیفی مجاز برای تجزیه‏ و تحلیل مقیاس لیکرت

در صورتی که تحلیل‏ کننده از ماهیت فاصله‏ ای نبودن داده‏ ها اطلاع داشته باشد، سؤال‏ها را بر اساس پاسخ‏ هایی که به آن‏ها داده می‏شود با استفاده از فراوانی و درصد خلاصه و طبقه‏ بندی می‏کند؛ به‏ کارگیری نما یا میانه (و نه میانگین)، به‏ کارگیری مد مناسب‏تر است، چون با استفاده از مد بهتر می‏توان داده ‏های ترتیبی را توصیف کرد. بیان کردن‏ شاخصه‏ های پراکندگی با استفاده از انحراف چارکی و نه انحراف معیار؛ نمایش توزیع‏ مشاهدات در یک نمودار میله‏ ای و نه بقیه نمودارها.

۲-۸. تکنیک‏های استنباطی مجاز برای تجزیه‏وتحلیل مقیاس لیکرت

برای بررسی روش‏های آمار استنباطی در مقیاس لیکرت، باید از روش‏های آمار ناپارا متریک استفاده کرد: برای مقایسه دو نمونه مستقل از آزمون یومن (u من) ویتنی استفاده‏ می‏شود. برای مقایسهء نمونه‏ های وابسته (اندازه ‏گیری مکرر، زوج‏های متشابه) از آرمون‏ رتبه‏ های علامت‏ دار ویلکاکسون استفاده می‏شود. اگر بخواهیم بدانیم که زیر جامعهء یک زیر جامعهء دو اختلاف معناداری دارند، از آزمون خی دو استفاده می‏شود.(یعنی جایی که‏ داده ‏ها به صورت فراوانی، نسبت، درصد یا احتمال باشد).

گاهی هم سؤال پژوهشی لیکرت به ارتباط بین دو متغیر مربوط می‏شود که در اینجا هم باید از شاخصه ‏های ارتباطی مناسب استفاده کرد و در شرایطی که مقیاس اندازه ‏گیری‏ هر دو متغیر در سطح ترتیبی است، مناسب‏ ترین روش ضریب همبستگی کندال است. البته‏ روش همبستگی رتبه‏ ای اسپیرمن می‏تواند جانشین مناسبی برای روش کندال است. البته‏ از روش مذکور می‏توان از ضرایب گاما و D سومو نیز استفاده کرد)[۷].

معایب:

-این مقیاس از سطح یک مقیاس ترتیبی تجاوز نمی‏کند و نمی‏توان آن را هنوز در سطح‏ مقیاس‏ های فاصله ‏ای دانست. مثلا نمی‏توان ادعا نمود که اگر دو پاسخ‏گو دارای‏ مجموع نمرات مساوی هستند، گرایش آن‏ها به موضوع مورد مطالعه دقیقا یکسان‏ است، زیرا ممکن است که اجزا این مجموع نمرات، با هم متفاوت باشند. همچنین اگر مجموع نمرات پاسخ‏گویی، دو برابر پاسخ‏گویی دیگر باشد، نمی‏توان ادعا کرد که‏ گرایش او نسبت به مساله مورد بررسی دوبرابر مثبت ‏تر یا دو برابر منفی ‏تر است‏[۴].

-احتمال بسیار ضعیفی وجود دارد که پاسخ‏ دهنده بتواند نسبت به یک بیان کوتاه در فرم‏ چایی و در غیاب یک موقعیت واقعی زندگی واکنشی توام با روایی (اعتبار) بالا از خود نشان دهد و این احتمال وجود دارد که پاسخ‏ های رسمی، محافظه کرانه، سرد و بی‏روح و نه چندان واقعی در کنار بسیاری از متغیرهای غیر قابل کنترل بر نحوه توزیع‏ پاسخ‏ ها تاثیر گذارند[۶].

-هیچ دلیلی در دست نیست که نشان دهد پنج یا هفت موضعی که در مقیاس نشان داده‏ شده است، دارای فواصل یکسان باشد. قضاوت بین (خیلی موافقم) و (موافقم) ممکن‏ است با قضاوت بین (موافقم) و (نظری ندارم) متفاوت باشد و فواصل بین آن‏ها برابر نباشد. ضمنا ممکن است برابری ارزش احکام یا پرسش ‏ها از نظر موافقت یا مخالفت برابر نباشد[۸].

مزایا:

-در این طیف به تعداد زیادی گویه‌ها نیاز است و نه به قضاوت داوران در عین‏ حال‏ نتایج حاصل از دقت، اعتبار بیشتر و قابل توجه‏ تری برخوردار است‏[۱۷]. لذا این طیف‏ برای بسیاری از تحقیقات میدانی وسیع، در علوم اجتماعی و خصوصا جامعه‏ شناسی، مدیریت و مطالعات سازمانی مناسب و کاربرد وسیع دارد و می ‏توان به وسیله آن انواع‏ مسایل (گرایش ‏های سیاسی، مذهبی، نژدای، شغلی) را سنجید، چه رضایت دانشجو از معلم مطرح باشد، چه قابلیت اعتماد سربازانی که برای ارتش انتخاب می‏شوند و…این‏ طیف می‏تواند تا حدود زیادی، پاسخ‏گوی این مسایل باشد[۹]،[۸].

-از طیف لیکرت می‏توان برای تقسیم کلی و قابل قبولی از نگرش‏ های مردم و طرح‏ عباراتی که ارتباط معنای ظاهری آن با نگرش مورد بررسی به وضوح روشن نباشد، استفاده کرد. به این ترتیب می‏توان انشعابات دقیق‏تر و عمیق‏تر یک نگرش را کشف‏ کرد[۶].

اندازه ‏گیری نگرش‏ها دارای اصولی است که هرچه بیشتر این اصول رعایت شود، اندازه‏ گیری دقیق‏تر انجام می‏شود، این اصول را به طور خلاصه می‏توان به پنج قسمت‏ تقسیم کرد:

۱. تجانس یا دارای یک بعد بودن

۲. حالت خطی یا قواصل برابر

۳. پایائی‏

۴. روایی

۵. تکثیر مرحله‏ ای یا انباشته ‏ای.

محققان مختلف مقیاس‏ های گوناگون ایجاد کرده ‏اند، که در هریک از آن‏ها به یکی یا حداکثر دو تا از پنج شرط مذکور توجه خاص مبذول شده است و به دیگر شروط توجه‏ کمتری شده. یک روش بر روی تجانس تمرکز کرده است، دیگری یرروی یافتن‏ واحدهای برابر،سومی در مورد تکثیر مرحله‏ ای و از این قبیل. به نظر نمی ‏رسد که بتوان‏ روش واحدی یافت که واجد همهء این امتیازات باشد. از این‏رو شناخت هدف هرکدام از این مقیاس ‏ها و تفاوت موجود بین آن‏ها حائز اهمیت بسیار است‏[۱۰]. به هرحال، نسنجیده‏ نمی‏توان گفت کدام روش بهتر است. هرکدام دارای وجوه مهم و لازمی است، در عین‏ حال بر هریک انتقادی وارد است. بهترین روش، همیشه آن روشی است که برای موضوع‏ مورد بررسی از سایرین مناسب‏تر است. اگر خواهان مطالعهء الگوی شکل‏ گیری یا کشف تئوری‏ های نگرشی هستید و به تجانس و تک‏ بعدی بودن اهمیت می‏دهید، احتمالا روش‏ لیکرت مناسب‏ تر است. اگر علاقمند به مطالعهء تغییرات نگرش یا سلسله ساخت یک نگرش‏ هستید و به تکثیر مرحله ‏ای و تک‏ بعدی بودن اهمیت می‏دهید روش گاتمن ارجح می‏باشد. اگر هدف مطالعهء تفاوت‏ های گروهی است، و به فاصله برابر توجه دارید احتمالا باید روش ترستون را انتخاب کنید. اگر هدف مطالعهء فاصله‏ های اجتماعی باشد و تکثیر مرحله‏ ای هم برایتان مهم است از طیف بو گاردوس استفاده کنید. هریک از این مقیاس‏ ها یک کار را به نسبت، خوب انجام می ‏دهند، در نتیجه با توجه به نیازهای تحقیقی، مقیاسی‏ را که مناسب است باید انتخاب کرد.