جشن امردادگان یا جشن نیلوفر

در ایران باستان روز هفتم هر ماه به نام اَمِرِتات = امرداد می باشد،و ماه پنجم از سال خورشیدی نیز امرداد نامیده می شود، و روز هفتم ماه امرداد، جشن امردادگان می باشد.
اَمِرِتات،(Ameretat) ششمین امشاسپند است از گروه ششگانه امشاسپندان . در گاتاهای زرتشت امشاسپندان در شمار فروزه های والای اهورامزدا هستند ، ولی در اوستای نوین بمانند ادیان ابراهیمی ، این فروزه ها برجسته شده و در شمار گروهی ویژه از فرشتگان (ملائک) مقرب و کارگزاران اهورایی  نمایان شده اند.
اَمِرِتات در اوستا به چم جاودانه و نمیرا می باشد. در آیین زرتشت، خرداد و امرداد،امشاسپندان ” فرازمندی” و ” پایندگی” در  جهان مینوی، و پرستاران آب و گیاه در جهان خاکی، همواره در کنار هم جای دارند.

واژه امرداد که اوستایی آن ” اَمِرِتات” ” Ameretat ” است، از سه بخش درست شده است: ( اَ+ مَر+ تات). بخش نخست پیشوند (نا= نفی) است، بخش دوم، از ریشه (مَر) به چم (مرگ) است و بخش سوم پسوند(تات) است به چم (فرازمندی)، (رسایی) و (تندرستی)، بنابراین (اَمِرِتات= اَمرداد= مرداد) به چم بی مرگی(نامیرایی= جاودانگی= پایندگی جان) می باشد، و نمودار جاودانگی اهورا مزداست، و در جهان خاکی سرپرستی گیاهان بدو سپرده شده است.
امشاسپند اَمِرِداد همواره با امشاسپند هئوروتات(خرداد) (Haurvatât) با هم یاد می شوند.

در گاتاها و اوستای نوین، به این دو امشاسپند جایگاهی در خور فروزه های والای آنان داده نشده است، و با نگرش به کمبود آب و پوشش گیاهی در سر زمین ایران، و نیاز همیشگی مردم به آب و گیاه، که همواره مردمان آن روزگار را ناگزیر ازدست بدامن شدن به نیروهای مینوی می کرده است، این فراموشی شگفت انگیز می باشد.

در گاتاها ی زرتشت تنها یکبار از این دو امشاسپند نام برده می شود:

« ای اهورامزدا… دهش پایدار رسایی و جاودانگی را به سخنان ستایشگرانه من که از اشا مایه دارد، ارزانی کن» یسنای ۳۳، بند ۸

با نگرش باینکه در فرهنگ ایران، پیش از دوران زرتشت امشاسپندان پیکر نهایی خود را یافته اند، بی تردید سروده هایی در پیوند با این دو امشاسپند از میان رفته اند، مانند بهمن و سرنوشت یشت در پیوند با آن.

خرداد و امرداد امشاسپند می باشند، و تیر و آناهیتا ایزد. آناهیتا به اندازه همه آب های روان بزرگ است و هزار دریاچه دارد،وهزار رود و هر یک از این دریاچه ها ، رود ها به بلندی چهل روز راه سوار کار تیز تک است، و هر یک از این رود ها سراسر هفت کشور روی زمین را سیراب می کند. در حالیکه دست های امشاسپند خرداد، که می توان گفت جانشین اهورامزدا است تهی است.

در برگ  ۴۹بُند دهش آمده است که خرداد، ششمین امشاسپندی است که هرمز آفریده است. خرداد از آغازآفرینش،آب را به خویش پذیرفت، و به یاری و همکاری وی تیر و باد و فروردین زاده شد ند.امرداد از آغازآفرینش، گیاه را به خویش پذیرفت وبه یاری و همکاری وی رَشن و اَشتاد و زامیاد زاده شدند.

در برگ ۵۵ بُنددهش آمده است که (تریز) دشمن خرداد، و (زریر) دشمن امرداد می باشند و با این دو در پیکارهمیشگی بسر می برند.

دو متن به زبان پهلوی زاد سپرم و بُنددهش، نمایانگر اوج دوره این متن ها از خرداد و امرداد است.

« چون آن گیاه (نخستین) بخشکید، امرداد، که گیاه ، نماد جهانی اوست- او را بر گرفت و خُرد و نرم بکرد و با آب باران تیشتری بیامیخت.پس از باران(بر) همه زمین رستنی ها پیدا آمدند. یک هزاره سرده(= نوع) مایه ور بودند و ده (متن: یک صد) هزار سرده، با سرده اندر سرده(از آن) آن گونه رستند، که آیینی(= شکلی) بود.(امرداد) آن ده هزار سرده را به باز داشتن ده هزار(متن: یک یک هزار) بیماری آراست. پس (امرداد) آن ده هزارمتن= یک صد هزار) سرده گیاه تخم بر گرفت. از همِی(= اتفاق،اجتماع) تخمان، درخت همه تخمه را میان دریای فراخکرد بیافرید، که از او همه سرده گیاهان همه رویند و سیمرغ آشیان بر او دارد. هنگامی که فراز پرواز کند، آن گاه تخم خشک آن (درخت) به آب افتد و باران باز بر زمین باریده شود،به نزدیکی آن درخت، هوم سپید را بیافرید، که دشمن پیری، زنده گر مردگان و انوشه گر (= جاودان سازنده) زندگان است».

« امرداد بی مرگ سرور گیاهان بی شمار است.زیرا او را به گیتی، گیاه خویش است.گیاهان را رویاند و رمه گوسفندان را افزاید، زیرا همه دام ها ازو خورند و زیست کنند»

در کتاب قرآن در آیه ۱۰۲ سوره البقره، از این دو امشاسپند، بگونه خرافه آمیزی داستان هاروت وماروت ساخته شده که معرب(عربی شده)، (هئوروتات) و (اَمِرِتات) یا همان خرداد و امرداد می باشند.

در آثار الباقیه آمده است:

امرداد ماه، روز هفتم آن روز(اَ) مرداد است و آن روز را عید می گیرند و به واسطه توافق دو نام، (اَ) مرداد آن است که مرگ و نیستی  نداشته باشد و (اَ) مرداد فرشته یی است که به حفظ گیتی و اقامه غذا ها و دوا هایی که اصل آن نبات است و مزیل جوع و امراض هستند موکل است.

در برهان قاطع نیز آمده است:

نام فرشته یی است موکل بر فصل زمستان و تدبیر امور و مصالحی که در ماه مرداد و روز مرداد واقع می شود بدو تعلق دارد- و نام ماه پنجم است از سال شمسی و آن بودن آفتاب است. در برج اسد که خانه اوست- و نام روز هفتم باشد از هر ماه شمسی،و بعضی روز هشتم گفته اند، و فارسیان بنا بر قاعده کلی این روز را عید کنند و جشن سازند، و این جشن را جشن نیلوفر خوانند. در این روز هر حاجتی از پادشاه خواستی البته روا شدی.

زراتشت بهرام پَژدو، درسروده های خود بنام زراتشت نامه که در باره زرتشت است، در بخش هایی از پند های امشاسپندان به زرتشت گفت و گوی کرده است، که واپسین بخش آن،گفته ها و سپارش های امشاسپند امرداد است، که ما را در شناخت نقش این امشاسپند یاری می نماید.

چو گفتار خردادش آمد به سر

همانگه اَمرداد شد پیشتر

سخن گفت در باره رُستنی

که زرتشت گوید اَبا هر تنی

نباید به بیداد کردن تباه

به بیهوده بر کندن از جایگاه

کزو راحت مردم و چار پاست

تبه کردن او را، نه راه خداست

پس آنگه زِ هَر گونه یی پند داد

زراتشت را از رَه دین و داد

دیو زنی ریش (Zairis) ، دیو گرسنگی،فساد وتباهی است، و هماورد یارقیب امشاسپند امرداد می باشد- ایزد رَشَن، ایزد اشتاد و ایزد زامیاد از یاوران امشاسپند امرداد می باشند.

(Zairis) یا (Zairik) به چم زرد گرایش به سبزمی باشد و نام دیوی است که زهر ساز است، که دیو تشنگی نیز خوانده می شود.(تریز)و (زریر) یا زریچ دو دیو از شش دیو بزرگ و یاور اهریمن خوانده می شوند. در وندیداد،( فرگرد،۱۰ بند ۱۰) و (فرگرد ۱۹، بند ۴۳) از  این دو دیو یاد شده است. نام این دو دیو نیزمانند امشاسپندان خرداد و امرداد همواره در کنار هم می آیند، در متن های پهلوی آمده است که آنها جانوران و گیاهان را زهر آلود و نابود می کنند، و از این روی گرسنگی و تشنگی خوانده می شوند.زهر را زریچ می سازد و تزیر با این زهر همگان را تار و مار می کند.