رنسانس فضایی روسیه
وقتی در نوامبر سال ۱۹۹۶ موشک حامل فضاپیمای «مارس ۹۶» پس از پرتاب منفجر شد، یاس و نا امیدی بزرگی بر سازمان فضایی روسیه سایه انداخت. «لو زلونی» (Lev Zelenyi) مدیر انستیتوی پژوهش فضایی روسیه می‌گوید:
«ما خوب کار نمی‌کردیم. نوعی احساس بدرد نخور بودن در ما وجود داشت.»
اکنون روسیه امیدوار است بتواند با ماموریت‌هایی که در آینده‌ی نزدیک به ماه و سایر نقاط منظومه‌ی شمسی می‌فرستد، شکوه گذشته را بازیابد. ماموریت‌هایی که نسبت به دهه‌ی ۷۰ میلادی در نوع خود بزرگترین هستند. البته کسری بودجه خطری است که شاید باعث شود ماموریت‌های فضایی جدید روسیه برای همیشه روی زمین باقی بمانند.
در ماه ژانویه‌ی امسال، دولت روسیه برنامه‌ی ۱۰ ساله‌ی سازمان فضایی روسیه (RosCosmos) را تایید کرد. برنامه‌ای که گستره‌ی خیلی زیادی دارد و از سفرهای متعدد به ایستگاه فضایی بین‌المللی تا ساخت و پرتاب ماهواره‌های هواشناسی، ناوبری و البته سفر انسان به فضا را شامل می‌شود. زلونی می‌گوید: «تقریبا ۱۵ درصد هزینه‌های ما مربوط به مطالعات فیزیک پایه در فضا می‌شود.» ولی برنامه‌ها آن‌طور که باید و شاید خوب پیش نمی‌روند. به دلیل کاهش بهای نفت، دولت تحت فشار قرار گرفته و در نتیجه بودجه‌ی برنامه‌ی ۱۰ ساله‌ی سازمان فضایی روسیه به ۲۰.۵ میلیارد دلار یا ۱.۴ تریلیون روبل کاهش یافته است. این خیلی کمتر از مبلغ ۳.۴ تریلیون روبل درخواستی سازمان در سال گذشته است.
بخش اعظمی از قسمت‌های غیر علمی برنامه به دلیل کاهش بودجه لغو شد. همچنین قسمت بزرگی از برنامه‌های علمی هم در معرض خطر لغو شدن قرار گرفتند. برنامه‌ی سفر به ماه روسیه هم شامل آن می‌شود. کاوشگرهای فضایی روسیه از زمان مسابقه‌ی فضایی با آمریکا و دوران جنگ سرد به ماه نرفته‌اند. از آن زمان حدود نیم قرن می‌گذرد. شوروی اولین کشوری بود که توانست فضاپیمایی را به سوی ماه بفرستد. فضاپیمای «لونا-۱» در سال ۱۹۵۸ توانست در مدار ماه قرار بگیرد. لونا-۲ در سال ۱۹۵۹ اولین فضاپیمایی بود که روی ماه فرود آمد. زلونی می‌گوید: «زمانی که با آمریکا در رقابت بودیم برای دانشمندان ما دورانی خیلی طلایی سپری می‌شد.» ولی وقتی که آمریکایی‌ها با فرستادن انسان به ماه مسابقه‌ی فضایی را برنده شدند، به یکباره سرعت پیشرفت برنامه‌های گران‌قیمت فضایی آمریکا و شوروی کم شد. آخرین ماموریت شوروی در این بازه‌ی زمانی، لونا ۲۴ بود که در سال ۱۹۷۶ انجام شد.
علاقه‌ی روسیه به ماه زمانی دوباره مشخص شد که در سال ۲۰۰۹ یکی از ابزارهای علمی ساخت روسیه با مدارگرد LRO ناسا به ماه رفت. این ابزار علمی، یک آشکارساز نوترینو بود و توانست زیر سطح ماه، یخ آب پیدا کند. همان زمان رئیس جمهور روسیه گفت که رویای فرود آوردن انسان روی ماه را در سر می‌پروراند. اکنون روسیه قصد دارد از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۵، پنج ماموریت را به سوی ماه روانه کند. اولین آن‌ها لونا-۲۵ است؛ فضاپیمایی که نزدیک به قطب جنوب ماه فرود می‌آید. سازمان فضایی اروپا (ESA) در سه ماموریت اول روسیه به ماه مشارکت می‌کند. فضاپیمای لونا-۲۷ دارای یک مته‌ی حفاری خواهد بود که می‌تواند یک متر در سطح ماه فرو رود و نمونه‌هایی را جمع‌آوری کند. «جیمز کارپنتر» از دانشمندان سازمان فضایی اروپا که در پروژه‌ی لونا همکاری می‌کند می‌گوید: «ما نمی‌دانیم که رگولیت (ماده‌ی سازنده‌ی سطح ماه) سخت یا نرم است. اگر اشباع از یخ باشد، مثل این است که بخواهیم در بتن حفاری کنیم.»
بعضی از پژوهشگران علاقه‌ی زیادی به برنامه‌های علمی فضایی روسیه ندارند. یکی از دانشمندان روسیه می‌گوید: «همه‌ی این کارها در دهه‌ی ۱۹۷۰ انجام شد.» کارپنتر با او موافق نیست. او می‌گوید: «ماه قدیمی نشده است.» او اعتقاد دارد که چون همه‌ی نمونه‌هایی که از ماه آمده تقریبا مربوط به یک مکان روی این قمر بودند، بنابراین نمی‌توانند نماینده‌ی همه‌ی سطح ماه باشند. اگر می‌خواهید همه چیز را درباره‌ی ماه بدانید، باید به مکان‌های جدید بروید و نمونه‌برداری کنید. البته ماموریت سرنشین‌دار به ماه فعلا انجام نمی‌شود. به دلیل محدودیت‌های بودجه، سفر فضانوردان روسی که قرار بود اولین بار در سال ۲۰۲۵ انجام شود به تعویق می‌افتد. ولی زلونی شایعات مربوط به تعویق برنامه‌ی لونا-۲۵ را انکار می‌کند.
دو هدف بزرگ دیگر برنامه‌های جدید روسیه، سفر به مریخ و پژوهش‌های اخترفیزیکی هستند. آخرین تلاش روسیه برای رفتن به مریخ، ماموریت «فوبس-گرانت» (Phobos-Grunt) بود که در سال ۲۰۱۱ با شکستی مفتضحانه روبرو شد. درست مثل ماموریت مارس-۶، بقایای این فضاپیما هم پس از سقوط در اقیانوس آرام غرق شدند. زلونی می‌گوید که این ماموریت سوژه‌ی «جوک‌های همراه با اشک شد.» ولی روسیه در حال همکاری با اروپا در ماموریت «اگزو مارس» (ExoMars) است. ماموریتی که از دو فضاپیما تشکیل شده است. بخش اول آن مدارگردی است که دور مریخ گردش می‌کند و در اتمسفر این سیاره به دنبال متان می‌گردد. این مدارگرد یک ماه پیش پرتاب شد و اکنون در مسیر سفر به سوی مریخ است. اکنون انستیتوی پژوهش فضایی روسیه و ناسا درحال گفتگو برای همکاری در یک پروژه‌ی مشترک در سال ۲۰۲۵ برای مطالعه روی زهره هستند.
اگر بودجه اجازه بدهد، پروژه‌های مربوط به پژوهش‌های اخترفیزیکی هم احیا می‌شوند. یکی از آن‌ها پروژه‌ی SPEKTR-RG است، یک جفت تلسکوپ پرتوی ایکس که می‌تواند منابع پرتوی ایکس مثل سیاه‌چاله‌ها و ستاره‌های نوترونی را رصد کند. این پروژه اولین بار ۲۵ سال پیش تعریف شد و پس از تاخیر بسیار، اکنون قرار است آلمان هم در آن مشارکت کند. به خصوص بعد از مشکلی که هفته‌ی پیش برای رصدخانه‌ی پرتوی ایکس ژاپنی هیتومی رخ داد، اهمیت این پروژه بیشتر شده است. زلونی می‌گوید: «ما گوشه‌ی کوچکی را یافته‌ایم که فیزیک جدیدی در آن قرار دارد.» قرار است این رصدخانه در سال ۲۰۱۷ پرتاب شود ولی ممکن است که به تاخیر بیفتد.
بعد از آن پروژه‌ی «گاما ۴۰۰» اجرا می‌شود که طبق ادعای دانشمندان روس، یکی از جاه‌طلبانه‌ترین پروژه‌های یک دهه‌ی آینده است. این پروژه چیزی نیست جز یک تلسکوپ پرتوی گامای بسیار قدرتمند که قرار است سال ۲۰۲۲ پرتاب شود. قرار است که تلسکوپ گاما ۴۰۰ درباره‌ی طبیعت ماده‌ی تاریک و منشاء پرتوهای کیهانی تحقیق کند و البته به دنبال پژوهش روی انفجارهای قوی پرتوی گاما برود. علاوه بر مشکلات فنی و محدودیت‌های مالی، به نظر می‌رسد که این پروژه تحت تاثیر تحریم‌هایی که جدیدا به دلیل تنش‌های سیاسی روسیه ایجاد شده هم قرار بگیرد. این تلسکوپ دارای اجزایی است که کاربرد نظامی هم دارند. مثلا قسمت‌هایی که از تلسکوپ در برابر تشعشعات محافظت می‌کند.
کمبود بودجه قطعا دانشمندان روسی که در حوزه‌ی هوا-فضا کار می‌کنند را تحت فشار قرار می‌دهد. ولی این دست کم برای اولین بار بعد از فروپاشی شوروی است که آن‌ها می‌توانند با اعتماد به نفس رو به آینده بنگرند. دانشمندان روس در پی بیشتر از چیزی که کشورشان می‌تواند از نظر مالی برای آن‌ها تامین کند هستند. زلنی می‌گوید: «یک دهه‌ی آینده خیلی سرمان شلوغ خواهد بود.»
منبع: Science Mag
