قلعه بارده تنها قلعه بازمانده از خوانین چهارلنگ

قلعه بارده در شهرستان بن و روستای بارده واقع در ۴۰ کیلومتری شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری است. این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار و تنها قلعه‌ای از خوانین ایل چهارلنگ است که در استان چهارمحال و بختیاری به جای مانده است. این قلعه در حدود سال ۱۲۷۸ هجری قمری یعنی ۱۶۰ سال پیش از سوی دو برادر به نام‌های محمدحسن خان و داراب خان ساخته شده است. بر اساس وصیت ‌نامه بازمانده از محمدحسن خان، مبلغ ۳۰۰۰ تومان خرج احداث قلعه شده است. در این وصیت‌نامه آمده که ایشان از فرزندان خود خواسته بودند که ساخت قلعه را تکمیل و تزیین کنند. اما به این وصیت هرگز عمل نشد.

معماران قلعه بارده، استاد «اسماعیل ترکان بنا» و برادرش استاد «محمدعلی معمار اصفهانی» بوده‌اند که قلعه‌ی «سردار شجاع‌الملک» در روستای بلومیر از توابع فریدن هم به وسیله‌ی آنها ساخته شده است. این بنای تاریخی با شماره ۲۱۴۴۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. هم‌اکنون این قلعه محل سکونت نوادگان محمدحسن خان و داراب خان است و زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرمت شده است.

موقعیت قلعه

قلعه در غرب روستای بارده قرار دارد. موقعیت مکانی قلعه به گونه‌ای است که از سمت شرق دارای شیب زیادی با طول حدود ۴۰ متر تا کف دره‌ی ابتدای روستا و از جهات سه‌گانه‌ی دیگر نیز قرار گرفتن آن بر روی بلندی مشخص است. به غیر از جهت شرقی بقیه جوانب آن را دشت و مراتع کشاورزی احاطه نموده است. بنابر موقعیت مکانی و معماری، بنا علاوه بر ایجاد قلعه خانی نکات حفاظتی و تدافعی نیز در ساخت آن رعایت گردیده است.

معماری قلعه

این قلعه دارای چهار برج، پلان مربع شکل، الگوی ساخت متقارن معکوس و همچنین هشتی، اصطبل، حمام و… است. قلعه دارای دو بیرونی و اندرونی جدا است که اندرونی‌ها دارای زیرزمین و طبقه همکف بوده و جوانب جنوبی و شمالی آن‌ها را اتاق‌های نشیمن احاطه کرده است. بیرونی‌ها شامل سرطویله و اصطبل است که قسمت اعیانی با راه ورودی جداگانه بر روی آنها ساخته شده است. چهار برج مدور در چهار زاویه بیرون بنا متصل به آن ساخته شده است که برج‌های شرقی جنبه‌ی دفاعی داشته و برج‌های غربی در قسمت فوقانی مسکونی‌ بوده‌اند. مصالح به کار رفته در بنا خشت، آجر و سنگ و نمای بیرونی قلعه سنگی است. سقف زیرزمین و اصطبل و سرطویله با طاق ضربی و سقف اتاق‌های نشیمن با تیر چوبی پوشیده شدند.

دروازه اصلی وسط ضلع غربی بنا قرار دارد که آن را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرده است. این دروازه با آجر ساخته شده و نمای بیرونی آن قوسی است. در احداث دروازه تزیینات ساده آجرکاری به کار رفته است و دو سکوی سنگی در طرفین قرار دارد. از داخل دارای هشتی با سقف طاق و گنبد بوده که تخریب گردیده است. با ورود به داخل، راهرویی قرار دارد که در سمت چپ، ورودی اندرونی و در روبروی ورودی، محوطه اندرونی قرار دارد. راه ورود به قسمت جنوبی در سمت راست بوده که مسدود شده است.

اندونی شمالی قلعه‌ی بارده دارای زیرزمین، طبقه‌ی همکف و اتاق‌های نشیمن طرفین حیاط است. زیرزمین اندرونی در عمق حدود ۱/۵ متری از کف حیاط قرار دارد و به گونه‌ای است که طبقه‌ی همکف بر روی آن ساخته شده است. نمای آجری بیرونی زیرزمین را به ارتفاع حدود ۱/۵ متر هفت طاق‌نمای هلالی تشکیل می‌دهد. در دیواره‌های قسمت‌های زیرزمین بخاری‌های دیواری که دودکش آن‌ها تا پشت بام طبقه‌ی همکف ادامه می‌یابد تعبیه شده است. در طبقه همکف دو راه‌پله آجری از طرفین به ایوان راه دارند که ارتباط اتاق‌ها و ایوان را با حیاط اندرونی برقرار می‌کنند. طبقه‌ی همکف دارای ایوانی شمالی جنوبی است که شامل ده اتاق نشیمن، دو گوشواره و یک شاه‌نشین است. اتاق پنج‌دری در وسط ایوان قرار دارد که در پشت آن پنج در دیگر به شاه‌نشین راه دارند. در طرفین آن دو اتاق دیگر واقع است. در ابتدا و انتهای ایوان چهار اتاق تو در تو ساخته شده که اتاق‌ شمالی به اتاق «شیرده» معروف است. سقف ایوان‌ها و اتاق‌ها با تیر چوبی پوشانیده و نمای آن‌ها را قاب و تخته تشکیل‌ می‌داده که بعدها از بین رفته‌اند و قطعاتی اندک از آن به جای مانده است.

در اتاق‌ها دارای نمای قوسی و نورگیرهای بیضی شکل در بالای خود است که نمای خاصی به ایوان داده است. اتاق‌ها فاقد تزیینات در و دیوار و سقف‌اند و از خصوصیات آن‌ها داشتن طاقچه‌های دیواری زیاد یا نمای هلالی است. چند اتاق ایوان‌دار در طرفین حیاط ساخته شده که جهت اتاق نشیمن خدمت‌گزاران اندرونی بوده است.

این اتاق‌ها دارای درهای چوبی ساده، سقف مسطح و ایوان کوچکی‌اند. بیرونی شمالی بر روی سرطویله و اصطبل مخصوص اسب‌های خان ساخته شد و راه جداگانه‌ای از کنار و پشت اصطبل دارد. اتاق‌های بیرونی شامل شاه‌نشین و مهمان‌خانه است که شاه‌نشین در پشت قسمت مهمان‌خانه ساخته شده است. قسمت جنوبی، منزل داراب خان بوده و همانطور که گفته شد مشابه و قرینه‌ی قسمت شمالی است. با این تفاوت که در ضلع جنوبی حیاط فاقد اتاق‌ها بوده و در حال حاضر اجزای بیرونی تخریب شده‌اند.

هر دو قسمت، دارای خصوصیات مشترک هستند و تفاوت‌های قابل توجهی در آن‌ها دیده نمی‌شود و از طرفی هر دو قسمت مجموعه قلعه بارده را تشکیل می‌دادند. قلعه بارده دارای چهار برج مدور در چهار زاویه بنا است که با لاشه سنگ ساخته شده‌اند. طبقات زیرین دو برج شرقی که در طرفین اندرونی‌ها قرار دارند جهت انبار و طبقات بالا جهت نگهبانی از قلعه ساخته شده‌اند. در طبقات بالا جهت ذخیره مهمات، کمین و تیراندازی پیش‌بینی شده است.

قلعه بارده یکی از آثار تاریخی مربوط به حاکمیت بختیاری‌هاست که با سفر به شهرکرد می‌توان از آن دیدن کرد.