تخت سلیمان؛ بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی ساسانیان
تخت سلیمان یکی از سه آتشکده ی بزرگ ایران در زمان ساسانیان است و بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به شمار می‌رفت.
صفه تخت سلیمان از رسوبات آهکی تشکیل شده و دریاچه آن از کف دره ۵۰ متر ارتفاع دارد و محوطهٔ تاریخی بزرگی در نزدیکی تَکاب و روستای تخت سلیمان قرار دارد ین مکان یکی از ۳ آتشکده بزرگ و مقدس ایرانیان بوده است. در زمان ساسانیان، ایرانیان سه آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند.
نام آتش‌هایی که در این آتشگاه‌ها نگهداری می‌شد، یکی برزین مهر به معنای آتش عشق والا که آتشکده کشاورزان بود که در نزدیکی نیشابور خراسان جای داشت. دومی فربغ بود به معنای آتش فر ایزدی که در کاریان فارس و ویژه موبدان و بلندپایگان بود. سومی آتشکده آذرگشسپ که در تکاب آذربایجان قرار داشت. آتشکده آذرگسپ ویژه پادشاهان و ارتشیان بود و در شهر و محلی بنام شیز یا گنجک بر روی کوه اسنوند قرار داشت.
موقعیت جغرافیایی منطقه تخت سلیمان
مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان جایگاه مهمترین اتشکده دوره ساسانیان (اذرگشنسب)در ۴۳ کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب و ۳ کیلومتری شرق بخش تخت سلیمان در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی ایران قرار گرفته است.این منطقه در ارتفاع آن ۲۴۵۰ متر از سطح دریا است .
این منطقه از شمال به قره‌آغاج آذربایجان شرقی و از شرق به استان زنجان و از جنوب و غرب به شهرستان تکاب محدود است. مجموعه، روی تختگاه رسوبی بیضی شکل به ارتفاع ۲۰ متر از زمین‌های اطراف با وسعتی معادل ۲۸۰۰۰ مترمربع است. کوه‌های بلقیس و زندان سلیمان و کوه تویله و تختگاه سلیمان و کوه چال‌تپه مجموعه را احاطه کرده‌اند.
موقعیت قرارگیری
تخت سلیمان یا شهر گنجک (شیز) در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در یک دره‌ی سرسبز در بلندی ۳۰۰۰ متری در استان آذربایجان غربی قرار دارد.تخت سلیمان در ۱۵۰ کیلومتری شهر زنجان واقع شده است. راه منتهی به تخت سلیمان آسفالته است اما گردنه‌های مارپیچ آن را نباید از نظر دور داشت. تخت سلیمان چهارمین اثر تاریخی است که سکوت ۲۴ ساله‌ی ایران را در عرصه‌ی بین‌المللی شکست و در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این اثر تاریخی اکنون به یکی از جاذبه‌های گردشگری ایران تبدیل شده است. همچنین روند ثبت این مجموعه تاریخی در فهرست یونسکو از سال ۸۰ آغاز و در سال ۸۲ به نتیجه رسید.
معرفی فضاها:
- ایوان شمالی
- آتشکده
- محل نگهداری آتش مقدس
- حیاط شمالی آتشکده
- معبد آناهیتا
- سالن پرورش گیاهان معطر نزورات
- ایوان غربی خسرو
- سالن جنوبی ایوان خسرو
- تالار ستون‌دار
- هشت ضلعی ایوان شمالی
- دروازه شمال‌شرقی
- دروازه شمالی
- دروازه جنوب شرقی
شناخت معماری
این دریاچه سحرآمیز که یکی از عمده‌ترین علل آبادانی محل و عامل اساسی رونق این مجموعه باستانی محسوب می‌شود، بزرگترین و پرآبترین چشمه آهک‌ساز (چشمه آرتزین) در این منطقه است. فرم آن به شکل یک بیضی نامنظم است که قطر بزرگ آن ۱۲۰ متر و قطر کوچک آن ۸۰ متر در مرکز محوطه تاریخ مذهبی تخت سلیمان واقع شده است.
هم‌اکنون از دو کانال در شمال و جنوب آن آب خارج می‌شود که دبی آب دو خروجی آن حدود ۹۰ لیتر در ثانیه است و برای آبیاری زمین‌های زراعی اطراف تخت، جریان دارد. عمق دریاچه از سطح لبه تا کف آن متغیر بوده و در گودترین قسمت ۱۱۲ متر است. آب آن دارای درصد بسیار بالای آهک و سایر املاح و موادمعدنی است. درجه حرارت آن ثابت بوده و حدود ۲۱ درجه سانتیگراد بالای صفر است.
تاریخچه
تکاب به معنای آب باریک و زمینی است که آب کم و محدودی از آن عبور می‌کند. باور مردم این ناحیه بر آن است که از آنجایی که تنها رود جاری در این منطقه “ساروق” است این شهر را به همین نام می‌خوانند. تکاب دارای دو بخش مرکزی به نام‌های تکاب و تخت سلیمان است و ۶ دهستان هم در این منطقه وجود دارد. بیشتر درآمد مردم این ناحیه از کشاورزی و دامپروری است و از صنایع دستی معروف این ناحیه می‌توان به فرش افشار اشاره کرد که به فرش آهنین هم مشهور بوده و دارای شهرت جهانی است.
در تکاب خیلی خانواده‌ها از راه فرش‌بافی امرار معاش می‌کنند. فرش دستباف افشار به نوعی سوغات این شهر هم محسوب می‌شود. مجموعه آثار باستانی تخت سلیمان با ۱۲ هکتار مساحت، یکی از محوطه‌های تاریخی مهم کشور ایران محسوب می‌شود. در این منطقه نشانه‌ها و بقایای استقرار از هزاره اول ق.م تا قرن ۱۱ هجری قمری ملاحظه می‌شود. اوج شکوه و آبادانی تخت‌سلیمان مربوط به دوره ساسانی است.
ایوان خسرو
ایوان خسرو، از بازمانده‌های ایوان رفیع و شکوهمندی که در قلب مجموعه آثار تخت سلیمان خودنمایی می‌کند، به عنوان نماد این مجموعه تلقی می‌شود. در ضلع شمال غربی، ایوان بلند و شکوهمند ساسانی معروف به ایوان خسرو که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده قرار دارد که تنها دیوارهای باقی‌مانده هنوز به عنوان شاخص این مجموعه تلقی می‌شوند. این ایوان بلند برای اقامت پادشاهان ساسانی در زمان اجرای مراسم زیارت آتشکده آذرگشسب و بارعام احداث شده است و به احتمال زیاد تاریخ ساخت آن مربوط به خسرو اول معروف به انوشیروان است. این ایوان همانند دیگر آثار دوره ساسانی دارای پلان مربع مستطیل و از نظر طراحی کاملاً شبیه ایوان مداین و در واقع همانند آن با اندازه‌ها و حجم کوچکتری در کنار آتشکده آذرگشنسب ساخته شده است. این ایوان مرتفع احتمالا برای زمان اقامت سلاطین ساسانی در مجموعه ساخته شده است.
آتشکده ی آذر گشنسب
آتشکده آذرگشنسب در ضلع شمالی دریاچه قرار گرفته و دارای نمایی چهارطاقی است که درون آن محراب آتش قرار گرفته و راهروهای مخصوص مراسم عبادی اطرافش را فراگرفته‌اند. در سمت راست چهارطاقی، دومین اتاق مهم این آتشکده قرار گرفته که در آن آتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نبود، شعله‌ور و حفظ می‌کردند.
ساختمان آتشکده آذرگشنسب در آنجا احداث و به عنوان مهمترین معبد مورد احترام ایرانیان زرتشتی در زمان ساسانیان نقش بسیار تعیین‌کننده ای در حیات سیاسی ـ اجتماعی حکومت مذکور ایفا می‌کرد و آتش جاویدان آن به مدت هفت قرن نماد اقتدار آئین زرتشت محسوب می‌شد. این آتشکده که از زمان حکومت ایلخانیان به بعد به «تخت‌سلیمان» موسوم می‌شود، وسیع‌ترین تاسیسات مذهبی و اجتماعی دوره ساسانی است که تاکنون شناسایی و از زیر خاک بیرون آورده شده است. بقایای آثار معماری این مجموعه متعلق به یکی از بزرگترین نمادهای مذهبی، سیاسی و فرهنگی اواخر دوره ساسانی در قرن ۶ میلادی به شمار می‌آید. در وصف اهمیت این مجموعه بایستی یادآوری کرد، همان نقشی که تخت جمشید در حکومت هخامنشی داشته، تخت‌سلیمان نیز برای ساسانیان از هرجهت به مثابه تخت‌جمشید محسوب می‌شده است.
. 
بعد از زوال حکومت ساسانی و پذیرش دین مبین اسلام توسط ایرانیان، این مجموعه عظیم که در جنگهای ایران و روم در زمان خسروپرویز در سال ۶۲۴ میلادی به شدت آسیب دیده بود، دیگر رمق تجدیدحیات نیافت اما تا قرن ۴ ه .ق تعداد اندکی از معتقدان آئین باستانی ایران در این محل اسکان داشته و آتشکده نیز در مقیاس کوچکتری مورد استفاده بوده تا اینکه در زمان حکومت آباقاخان مغول با انجام تعمیرات وسیع و چشمگیر و احداث بناهای جدید، مجددا” از این مکان مدتی به عنوان پایتخت باستانی و تفرجگاه استفاده می‌شود.
بعداً نیز محل مذکور توسط عامه مردم به صورت شهرکی کم‌اهمیت با مشاغل متنوع تا قرن ۱۱ هجری قمری ادامه حیات می‌دهد. از این تاریخ به بعد، محل متروک و به علت اعتقادات عامه مردم محل که مکان فوق را منسوب به سلیمان نبی(ع) می‌دانند، از آن به خوبی حفاظت می‌شود.حصار شکلی نزدیک به بیضی دارد که قطر بزرگش در جهت شمال و جنوب است و کلیه ساخت و سازهای مجموعه را در برگرفته است و از طریق ۲ دروازه می‌توان با داخل ارتباط برقرار کرد. به انضمام برج‌های دروازه‌ها ۳۸ برج دیوار را حمایت می‌کنند.
سابقه تاریخی و نحوه شروع مطالعات پژوهشی تخت سلیمان
در مورد مشخصات معماری و سابقه تاریخی این مجموعه باستانی مطالب فراوانی در کتب مذهبی زرتشتیان، مورخین و جغرافی‌نویسان قرون اولیه اسلامی، شاهنامه فردوسی و بعدها در سفرنامه‌های مستشرقین وجود دارد،
محوطه باستانی تخت سلیمان و آثار و بقایای عظیم روی آن که در شمال غربی ایران واقع شده در سال ۱۸۱۹ م توسط “سرروبرت کرپورتر” کشف شد و در سال ۱۸۳۸ م نیز “سر هنری راولینسون” پس از بازدید از محل، توصیف دقیقی از آنجا عرضه کرد .
کوه زندان سلیمان
در ۳ کیلومتری غرب تخت سلیمان، کوه مخروطی میان‌تهی وجود دارد که هزاران سال پیش، بر اثر وقوع آتشفشان به وجود آمده است. ارتفاع این پدیده مخروطی شکل که به کوه زندان معروف است از سطح زمین‌های مجاور، بین ۹۷ تا ۱۰۷ متر است و در مرکز آن گودالی به ژرفای حدود ۸۰ متر دیده می‌شود که قطر دهانه آن به طور تقریبی ۶۵ متر است.
در طوقه این مخروط بقایای معبد مقدسی مربوط به هزاره اول ق . م وجود دارد که در دهه ۴۰ توسط هیئت باستان‌شناسی آلمان مورد کاوش و مطالعه قرار گرفته است. بقایای آثار معماری معبد مذکور با توجه به اشیاء تاریخی به دست آمده متعلق به حکومت ماناها است که از ۶۶۰ تا ۸۳۰ قبل از میلاد در این منطقه از ایران فرمانروایی داشته‌اند.
بعد از رونق آتشکده آذرگشنسب در دوره ساسانی تا مدتی از این مکان تاریخی و از برخی واحدهای معماری آن به عنوان قلعه نگهبانی استفاده شده است. علی محمدی در کتاب «تکاب افشار» می‌نویسد: «من معتقدم این کوه در هزاران سال پیش آتشفشان بوده که بعدها در اثر تحولات زمین گودی آن تشکیل دریاچه‌ای شبیه دریاچه تخت سلیمان درآمده و باز به همین ترتیب پس از گذشت زمان متمادی آب آن خشک شده و به صورت فعلی درآمده است.
معبد آناهیتا
بغدخت اردویسور آناهیتا، ایزدبانوی آب، باران، فراوانی، برکت، باروری، زناشویی، عشق، مادری، زایش و پیروزی و آناهیتا ایزدبانوی نامدار ایرانی نه تنها ساکنان ایران بلکه مردم بسیاری از بخش‌های جهان نیز به آن ارج نهاده‌اند که در ایران به نام آناهیتا یا ناهید شهرت داشته است و یونانی‌ها آن را آرتمیس، آنایی‌تیس یا الهه عصمت و عفت و مورخان رم و بیزانس او را دیانا خوانده‌اند.
معابدی از دوران‌های مختلف تاریخی با نام آناهیتا شناخته شده است و در هر جایی که آب وجود داشته حضور آناهیتا را (حتی اگر شده باشد با آوردن گل لوتوس یا نیلوفر آبی و یا دانه انار) احساس خواهیم کرد.
مجموعه تاریخی تخت‌سلیمان در تاریخ ۹/۲۹/ ۱۳۱۶ تحت شماره ۳۰۸ به ثبت آثار تاریخی کشور رسیده است. چون این مجموعه در سال ۱۳۷۲ ه.ق به عنوان یکی از پروژه‌های بزرگ و ملی سازمان میراث فرهنگی کشور انتخاب گردید، بنابراین به منظور جلوگیری از دخل و تصرف غیر اصولی در حریم پیرامون محوطه باستانی یاد شده و اعمال مقررات قانونی در فروردین ۷۲ ضوابط حریم حفاظتی آن مصوب و تحت شماره ۸۳ سازمان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسید.
