شمی کهن‌ترین نیایشگاه دودمان پارتی
سراورل استین sir aurel-stein انگلیسی که در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی آثار تاریخی “شمی” ایذه را مورد بررسی و حفاری و قرار داده و کم و کیف این کاوش‌ها را به رشته تحریر درآورده(۱) که خلاصه آن چنین است:« ۳۰ سال پیش توسط مردم محل که مشغول پی‌کنی ساختمان مسکونی بودند به مجسمه‌ای برنزی تمام قد که فاقد دو دست بود به طور اتفاقی برخورد نمودند.
وی قامت این مجسمه را ۱ فوت و ۵ اینچ و عرض آن را ۲ فوت و ۵ اینچ ذکر کرده است.
هم‌چنین به هنگام حفاری یک مجسمه کوچک به طول نیم‌متر، در حالی که پاافزاری چکمه گونه در پاها طناب و یا شالی بر دوش که دست خود را به آن گرفته بود، از زیر خاک بیرون آمد.
همچین دو سر انسان از سنگ مرمر، که به نظر می‌رسید یکی از آن‌ها یونانی و شاید سر آفرودیتا باشد و دیگری پارتی است .
در ادامه این کاوش‌های دو دست از سنگ مرمر یافت گردید یکی از آن‌ها کوچکتر و شاید از آن کودکی باشد. ضمنا دو قطعه سنگ مربع مستطیل شکل به دست آمد که جای پای مجسمه روی آن‌ها مشهود بود .
استین محل حفاری شده را در پلات فرم و یا سایتی به عرض ۲۹ فوت و ۶ اینچ و طول ۳۰ فوت و ۶ اینچ در حالی که گرداگردش را هم تراشه‌هایی که به منظور گمانه زنی حفر کرده بودند نیز بیان کرده است .
در این عملیات علاوه بر اشیای باستانی سنگهای بسیار زیاد و آجرهایی که ضخامت آن‌ها معادل چهار آجر معمولی بود از زیر خاک بیرون آورده شدند .
تراکم آجرها به حدی بود که کوره آجرپزی را تداعی می کرد هم‌چنین به راه آب آجری بزرگی نیز اشاره نموده است در آن حوالی گورستانی وسیع مانند گورستان‌های دوره ساسانی آشکار شد که به نظر می‌رسید از مدتی پیش به منظور یافتن اشیای باستانی آن‌ها را مورد تعرض قرار داده بودند.
(۱) تاریخ چاپ کتاب که تنها قسمتی از آن در دسترس است به درستی معلوم نیست .
در محل کاوش‌ها و بر سطح زمین لایه‌ای قرمز رنگ و به ضخامت ۲ سانتیمتر (همرنگ تالار صدستون تخت‌جشمید و شوش) نیز مشهود بود .
استین اعتقاد داشت که اولین لایه ساختمان موجود ممکن است متعلق به دودمان ساسانی باشد . اما سطح زیرین آن قطعا از قدمت بیشتری برخوردار بوده و مربوط به دوره اشکانی است و اشیاء زیاد شکسته شده و مجسمه‌های خرد شده مانند، بازو،پنجه، انگشت،آهن و ظروف سفالی، شمعدان، میخ‌های تزئینی گلی یا فلزی رنگی، خنجر ولگام اسب و صورت‌هایی از آهن و مفرغ اشاره دارد که در آن محل پیدا شده‌اند.
استین با حدس غالب می‌گوید: این مکان باید بتخانه باشد زیرا بعد از اسکندر بیشتر آداب و عادات ایرانیها با یونانیها مخلوط گردیده و ایرانیها به تقلید از یونانیها،به اصنام احترام می‌گذارند و این بتخانه را باید با همکاری هم ساخته باشند. ولی در زمان ساسانیان به آتش کشیده و خراب شده است .
پیرامون این بتخانه شهرکی مسکونی بنا گردیده و مردم به نیت تبرک در آن خانه سکونت داشتند .
این فرضیه را می‌توان از وجود گورستان‌های اطراف به درستی استنباط کرد و این اولین باری است که بتخانه‌ای با این عظمت در شمی یافت شده است .
پیرامون محل را تا شعاع معین ظاهرا حصاری در برگرفته بود که قسمت‌هایی از آن تا زمان حضور هیات مذکور باقی مانده و در وسط بنا قبری و پلکانی از آجر بسیار زیبا از زیر خاک سربرآورده بود. (۲ و ۳)
آثار تاریخی شمی که خود به تنهایی موزه‌ای است از تمدن کمیاب دودمان پارتی، این آثار در دره‌ای خشک و در دامنه شمالی کوه بیلوا قرار گرفته است غنای اشیای برنزی، سنگی، مخصوصا مجسمه‌ها و قطعات سایر ملزومات حکایت از آن دارد که شمی در زمان اشکانیان از موقعیت و جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است.
مهمترین این اشیا مجسمه‌ای است برنزی با قامتی به ارتفاع ۹۴/۱ متر که یک دست آن مفقود گردیده و هم اکنون در موزه ملی تهران نگهداری می‌شود، با این توصیف نوع لباس حالت سبیل و ریش، موهای پرپشت در حالی که نواری پهن روی آن‌ها بسته شده -که شاید دیهیم شاهی باشد- و نگاره از مقابل بنابراین همه مختصات همانند مردان اشکانی است
هم‌چنین مجسمه برنزی دیگری به دست آمد که دامن آن به سبک تن پوش یونانی و شلواری همچون پارتها برتن داشت .
سراورل استین انگلیسی که خود کاوش‌های این محل را برعهده داشته چندین مجسمه قطعات برنزی زیادی را به دست آورده است، از جمله سرمجسمه‌ای کوچک به سبک یونان باستان و همانند سر مرمرین
(۲) برداشتی از کتاب راه‌های غرب ایران، سراورل استین ترجمه دکتر بهمن کریمی، صص ۲۵۰ تا ۲۵۷
(۳) به گمان نگارنده قبر و پلکان مورد نظر استین همان قربانگاهی است که در وسط معبد و از آجر ساخته شده بود باشد.
“رب النوع آفرودیت” که پیش از آن در ناحیه پارس یافت شده بود. در ادامه کاوش‌ها بقایای معبدی مستطیل شکل به ابعاد ۱۴*۲۳ متر سربرآورده و با توجه به قطعات شکسته مجسمه‌ها و دیگر وسایل و ابزار معلوم شد که این معبد بر اثر آتش‌سوزی تخریب گردیده بود و متحمل است که این اتفاق در عصر ساسانیان به وقوع پیوسته باشد زیرا در آن زمان حضور موبد بزرگ “کرتیر” بر تخت سلطنت سایه افکنده بود و با پیروان ادیان برخورد جدی می‌شد و معابد آنان نیز تخریب می‌گردید.
میان این معبد قربانگاهی که با آجر احداث گردیده بود نمایان گردید. هم‌چنین وجود ۱۲ پایه سنگی نشانگر آن است که در زمان شکوفایی معبد ۱۲ مجسمه روی آن‌ها استوار بوده است.
در این سلسله کاوش‌ها، یک مسجمه کوچک و سر یک مجسمه شکسته شده دیگر که به آنتوکوس چهارم و به دودمان سلوکی نسبت داده شده به دست آمد.
هم‌چنین در قبری که احتمالاً از آن زنی بوده، مقداری صدف منقوش یافت شد که شاید روی جعبه‌ای زنانه تزئین شده بودند مضافا ضمن وجود دیواری حجیم در شرق معبد در آن حوالی که گورستانی از دوره پارتی نیز کشف شد.
البته دستاوردهای این کاوش‌ها (شمی) مربوط به قرن اول یا دوم پیش از میلاد و متعلق به دوره اشکانیان است .
علی اکبر سرفراز و بهمن فیروزمندی در مورد آثار تاریخی شمی و کشف مجسمه برنزی از آن محل می‌نویسند:«… در بختیاری ناحیه مالمیر خوزستان (ایذه) مجسمه برنزی از ناحیه ای به نام شمی به دست آمده است که در موزه ایران باستان تهران نگهداری می‌شود و نمونه‌ای از کارهای زیبای این عصر (اشکانی) به حساب می‌آید و احتمالاً متعلق به حدود ۵۰ قبل از میلاد تا ۱۰۰میلادی است.
این مجسمه برنزی که از آن یکی از بزرگان محلی بوده است او را در جامعه اشکانی نشان می دهد. وی طوقی بر گردن دارد و دیهیم که بر سر اوست تقلیدی از دیهیم شاهان اشکانی است[۱].
(دیتر امان) شمی را معبدی بزرگ از دودمان پارتها دانسته که متاثر از معماری یونانی و اشکانی است و می‌نویسد: «طبق نظریه اشتاین (۱۹۶۹،ص۱۴۱) معبد مقدس پارتها (شالی) با نشانه‌هایی از معماری یونانی در کوهستان‌های شمال غربی مالمیر قرار دارد. به گمان اشتاین شامی به اقامتگاه تابستانی پارتها گفته می‌شد[۲] .
