شیوه های باغ آرایی و عناصر شکل دهنده باغ ایرانی

شیوه های باغ آرایی و عناصر شکل دهنده باغ ایرانی هنر باغسازی و ایجاد فضای سبز از قبل از هخامنشیان و بعد از آن در تخت جمشید به اعلاترین درجه خود رسیده است .

این هنر یکی از کهنترین هنرهای ایرانیان است که دارای سنتهای ارزشمند و قدرتی معنوی است. شکل باغ در ایران از دیرباز تاکنون با چگونگی طبیعت و میزان آب تناسبی کامل داشته است. بنابراین باغها را از دیرباز به شیوه‎های گوناگون می‎ساخته اند.

انواع باغ ایرانی :‌در یک تقسیم بندی کلی با توجه به خصوصیات کالبدی می‎توان باغهای زیر را برشمرد:

 – باغ واقع در محیط های هموار : مانند باغ فین کاشان و باغ ارم شیراز

– باغ آبی : مانند شاه گلی تبریز

– باغ خانه :‌ مانند باغ امیر طبس

 – باغ واقع در کنار رودخانه : مانند کاخ آئینه اصفهان در دوران صفوی

کاخ آیینه اصفهان و با توجه به کارکرد اصلی باغ از انواع باغهای زیر می‎توان نام برد:

 – باغ میوه : ساده ترین باغ از لحاظ طراحی و سودمندترین نوع از لحاظ اقتصادی

– باغ سکونتگاهی :‌ باغی که بسیاری از اعیان و رجال، عمارت مسکونی خود را در آن می‎ساختند.

 – باغ سکونتگاهی – حکومتی: باغی که در شهرهای کوچک فاقد تشکیلات اداری و نظامی، حاکم شهر در آن سکونت میکرد و علاوه بر عمارت مسکونی دارای عمارتی برای اشتغال به امور حکومتی نیز بود.

– باغ حکومتی :‌ باغی در پایتختها و شهرهای مهم کشور که در آن طراحی فضاهای سکونتگاهی و دیوانی و خدماتی به نحوی بود که اختلالی میان فعالیتها ایجاد نگردد.

– باغ مزار : نوعی باغ که غالباً تمام یا بخشی از عرصه آن به مزار اختصاص یافته است.

باغ آرایی ایرانی : – باغ ایرانی همواره با دیواری محصور است که عموماً بلند و از خشت خام یا آجر بوده است و فاقد هیچگونه تزئینی است (مگر حصار باغهای حکام قدیم و توانگران هر منطقه) ، لذا باغ ایرانی هم خلوتگاهی برای آرامش و گوشه نشینی و هم حفاظتی برای احساس و تأمین امنیت بوده است – هندسه باغ ایرانی اصلی مهم در باغسازی ایرانی است. توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزاء باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود، دارای اهمیتی خاص بوده است. درباغ ایرانی تأکید بر میان آسه اصلی است. گذرگاهی چهار جانب باغ را دور می‎زند. مسیرهای فرعی، باغ را به باغچه‎ها تقسیم می‎کند و باغچه‎ها کرت‎ها را در بر دارند. – عنصر آب جاری اصلی ترین عنصری که همواره به باغ ایرانی حیاتی دوباره بخشیده است. آب قنات در جدولها وجویهای منظم قرار گرفته و با گذر از نهر اصلی به نهرها و جدولهای فرعی جریان می‎یابد. – جدولهای باغهای تزئینی که به حوضها می‎پیوسته‎اند معمولاً با سنگ و آجر ساخته می‎شده است. – نمایش آب با انتخاب سطوحی برای پله پله کردن مسیر جریان آب و تند و پر سر و صدا کردن آن صورت می‎گرفته است. – آب نما که بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به اشکال مربع و چند ضلعی و بیضی ساخته می‎شده اغلب در مقابل عمارت باغ احداث گردیده ، گاهی نیز بصورت حوضخانه در داخل عمارت باغهای قدیمی ایجاد می‎شده است. – استخر را در میان باغ در مقابل بنا می‎ساخته اند. استخر باغهای قدیمی غالباً عمیق و دارای چندین فواره بوده است، از جمله استخر بزرگ باغ هزار جریب نو اصفهان در دوره صفوی که پانصد فواره داشته است. در دوران پیش از اسلام و اوایل اسلام استخرهای گرد معمول بوده است ولی بعد از آن ساخت استخر بصورت مربع با مستطیل صورت می گرفته است. – کوشک باغ را در نقاط مختلف باغ می‎ساختند. وسط باغ به گونه‎ای که از چهار طرف دیده شود، یکطرف باغ به گونه ای که منظر اصلی در امتداد محور طولی باغ ایجاد شود، به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی از جمله نقاط باغ است که در آن کوشک را بنا می‎کرده اند. – باغهای ایرانی به جهت گرمی و خشکی هوای این مرز و بوم اغلب دارای درختان سایه‎دار و انبوه بوده است. استفاده از درخت و گل و گیاه نیز در هر مکان منطق خاص داشته است. در کنار دو جوی خیابانهای سراسری درختان سرو ، کاج و شمشاد می‎نشاندند. کاشت درختان سپیدار و تبریزی و زبان گنجشک درزمینهای رسی معمول بوده است. پیرامون استخر را درختان نارون و افرا و بید و ارغوان تشکیل می‎دادند. کرتهای دو سوی خیابانهای باغ را نهالهای میوه وکرتهای پیرامون باغ را مو و خیابان کمربندی باغ و گوشه و پناه دیوارها را انجیر و سنجد و عناب می‎کاشتند. به جای کاشت درختان و بوته های بلند در میان کرت که چشم انداز ساختمان باغ را بپوشاند اسپست (نوعی یونجه) کاشته می‎شده است.

گلها نیز نقشی خاص در باغها داشته اند. گلهای فصلی را جلوی کوشکها و گلستان باغ، گلهای کوچک عطری را در کنار و پای درختان ، پیازها و پیازچه‎ها را درون اتاقها می‎کاشتند. – در بعضی باغها در قسمتی از محوطه باغ، باغچه یا گلزار یا گلستان را به جای استخر در نزدیک کوشک می‎ساختند. در نقاطی نزدیک باغچه و مقابل بناهای فرعی بطوری که منظر مسدود نشود نیز سبزیکاری صورت می‏گرفته است. بررسی‎های یاد شده ، طیف گسترده ترکیب منظم باغ ایرانی را در تمام طول تاریخ نشان می‎دهد. عناصری که با تناسب، نیاز را پاسخگو هستند. باغ ایرانی اثری هنری و زیباست که در مجموع و در تمام جزئیاتش فایده ای نهفته است.امروز باغ ایرانی گذر تاریخ را طی کرده و دستخوش تغییراتی جدید شده است. تغییراتی که با هویت باغسازی ایران فاصله ای بسیار دارد.اما آینده هنر باغسازی ایرانی به کجا می‎رود؟ باغ ایرانی را چه می‎شود؟ تنها می‎توان گفت : ای قصر دل افروز که منزلگه انسی    یارب نکند گردش ایام خرابت