میدان حسن آباد؛ معماری رنسانس در قلب تهران

به میدان حسن‌آباد که می‌رسید، باید لحظه‌ای بایستید، خودتان را از همهمه‌ی صداها، آدم‌ها و ماشین‌ها جدا کنید؛ دل به دل آجرها بدهید و به سال‌ها پیش برگردید، به هشتاد و هفت سال پیش.

در تقاطع خیابان امام خمینی با نقطه‌ای که خیابان حافظ به پایان می‌رسد و خیابان وحدت اسلامی آغاز می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین میدان‌های تهران واقع شده است.

دیدنی‌های نزدیک به میدان حسن‌آباد

موزه مقدم

کافه‌های خیابان سی‌ تیر

موزه پست و مخابرات در باغ ملی

موزه آبگینه

میدان حسن‌آباد که خیلی قدیم‌ها میدان هشت گنبد نام داشت، شباهت چندانی به آثار معماری قدیمی شهر ندارد.

شاید اگر شبی با چشم بسته به آنجا برسید و ناگهان چشمان‌تان را باز کنید،‌ میان نورپردازی جذاب میدان و نمای زیبای ساختمان‌های دور تا دورتان نتوانید تهران را به‌جا بیاورید.

عکس: مرضیه سلیمانی

سال‌ها پیش از آنکه آجر روی آجر گذاشته شود و بناهای دور این میدان ساخته شود، در این‌ منطقه باغ بزرگی وجود داشت. این باغ بخشی از املاک میرزا یوسف آشتیانی بود. پسر میرزا، حسن نام داشت و مدتی بعد املاک پدر به نام او یعنی حسن‌آباد نام گرفت.

با درگذشت میرزا یوسف، ‌سرنوشت باغ و ملک به جایی رسید که هر تکه‌اش فروخته شد، درختان افتادند، خانه‌ها ساخته شدند و در نهایت دو چهارراه از آن‌ها باقی ماندند.

هنوز دوره‌ی قاجاریه است. حسن‌آباد شمال غرب تهران به‌شمار می‌رود. مردم در خانه‌هایی میان کوچه‌های باریک و پیچ‌ در پیچ آن به زندگی مشغول هستند. پهلوی اول از راه می‌رسد و چهارراه تبدیل می‌شود به میدانی به شعاع ۴۵ متر و مساحت ۶۵۰۰ متر.

سال ۱۳۰۹ است که دیگر ساخت بناهای دور میدان با گنبدهایشان به پایان می‌رسد و به همین مناسبت میدان هشت گنبد نام می‌گیرد.

ساختمان‌های چشم نواز دور میدان حسن‌آباد را قلیچ باقلیان با نظارت معمار برجسته‌ی ارمنی، لئون تادوسیان ساخت. نشانی از معماری سنتی ایرانی در این ساختمان‌ها به‌چشم نمی‌خورد و سبک رنسانس دارند.

تادوسیان در فرانسه مهندسی ساختمان خوانده بود و به‌جز میدان حسن آباد، معماری کاخ مرمر را در کارنامه‌ی درخشان خود دارد.

گنبدهای بالای بناها را استاد اکبر نکووقت تک معروف به استاد اکبر خواهرزاده به زیبایی ساخت.

هشت گنبد، مدتی ملک‌المتکلمین نام گرفت‌، پس از پیروزی انقلاب میدان سی و یک شهریور نامیده شد، اما درنهایت نام آن به همان حسن‌آباد برگشت.

منظره‌ی متقارن و باشکوه میدان حسن‌آباد سال‌ها به همان شکل باقی ماند. چهار ساختمان قرینه و مدور در چهار سوی میدان، با گنبدهای هم‌اندازه که شب‌ها هم کم از روز زیبا نیستند.

متاسفانه در ابتدای دهه‌ی پنجاه در گوشه‌ی جنوب شرقی میدان، ساختمان نازیبای بانک ملی برپا می‌شود که قرینه بودن بناهای میدان را برای همیشه برهم می‌زند.

در بازسازی سال ۱۳۸۰ تلاش شد ظاهری گنبدی شکل و هماهنگ با بقیه‌ی میدان به بانک ملی داده شود، اما همچنان منظره‌ی ناخوشایند بانک ملی با نمای شیشه‌ای چند طبقه‌‌اش مانند زخمی روی صورت زیبای میدان دیده می‌شود. در همین گوشه از میدان فروشگاه‌های ابزارفروشی قرار دارند.

در گوشه‌ی شمال غربی میدان، قدیمی‌ترین گورستان تهران وجود داشته است که اکنون به‌جای آن نخستین ایستگاه آتش‌نشانی شهر دیده می‌شود.

کنار گورستان حمامی قدیمی قرار داشته که آن قدیم‌ترها مردم محل می‌گفتند جن دارد و شب‌ها از آن سر و صدا به‌گوش می‌رسد. حمام سال‌ها پیش تخریب شد.

از این نقطه به سمت بالا که حرکت کنید، به فروشگاه‌های مبلمان اداری و محصولات چوبی می‌رسید. اگر به سمت میدان برگردید، پاتوق نقاش‌هایی را می‌بینید که با سطل‌های رنگ منتظر مشتری نشسته‌اند.

رنگی‌ترین و زنده‌ترین گوشه‌ی حسن‌آباد، ضلع جنوب غربی میدان است که پر است از فروشگاه‌های کاموافروشی.

فصل سرما که می‌شود مشتریان کاموا انقدر زیاد می‌شوند که برای رد شد باید از لابلای آن‌ها راز باز کنید.

گاری‌های دستفروش هم همان‌جاها دیده می‌شوند. زمستان‌ها لبوی داغ و تابستان‌ها هلو و زردآلو می‌فروشند.

سال‌ها است تمام محدوده‌ی دور میدان سنگفرش شده است و رفت و آمد ماشین‌ها ممنوع است. اگرچه هنوز آن‌را میدان می‌نامیم، اثری از میدان وجود ندارد.

ماشین‌ها از خیابان یک طرفه‌ی امام خمینی در جهت شرق به غرب حرکت می‌کنند. از زیر میدان، زیرگذر حسن‌آباد می‌گذرد و خیابان حافظ را به محدوده‌ی سنگلج و پارک شهر در ابتدای وحدت اسلامی وصل می‌کند.

ایستگاه متروی حسن‌آباد درست دور میدان سربرآورده و ساعت‌هایی که مترو می‌رسد، موج جمعیت را روانه‌ی خیابان می‌کند.

طی این سال‌ها بناهای دور میدان حسن‌آباد مرمت، شستشو و بازسازی شده‌اند. آخرین بار مرداد سال ۱۳۹۵ زیرسازی سنگ‌ها در شرق و غرب میدان مرمت شد.

اگر می‌خواهید یک دل سیر زیبایی‌های میدان حسن‌آباد را ببینید، آخر شب بروید و روی یکی از نیمکت‌های کنار میدان بنشینید. توقع سکوت نداشته باشید، اما آنقدر خلوت خواهد بود که با خیال آسوده به تماشای ساختمان‌های زیبای منحنی شکل بنشینید.

درست می‌گویند که شب زشتی‌ها را می‌پوشاند. صبح که بشود، منظره‌ی آجرهای دوده‌گرفته، کابل‌های برق روکار ساختمان‌ها، صدای بوق ماشین‌ها و غرش موتورها میدان را برمی‌دارد.