موزه هگمتانه، تاریخ ایران در یک نگاه
موزه هگمتانه از جمله مکان‌هایی است که به هنگام بازدید از آن، می‌توانید از محوطه باستانی و محل کشف آثار تاریخی نیز دیدن کنید.
موزه هگمتانه در بخشی از محوطه باستانی هگمتانه واقع شده است که که به‌صورت بیضی شکل در مرکز شهر همدان دیده می‌شود. هرچند محدوده فعلی هگمتانه ۲۵ هکتار است، اما تخمین زده می‌شود که هنوز بقایای این شهر در زیر همدان جدید مدفون شده باشد.
شهر گمشده هگمتانه مرکز حکومت دولت ماد در اواسط قرن ۸ قبل از میلاد بوده و تا دوره هخامنشی و سلوکی و همچنین در ادوار اسلامی از شهرهای مهم ایران محسوب می‌شده است.
موزه هگمتانه در بین سال‌های ۱۳۲۰-۲۵ شمسی به‌عنوان مدرسه ۶ کلاسه پرورش ایجاد شده و در دهه ۱۳۵۰ با هدف برنامه‌های پژوهشی و باستان‌شناسی در اختیار مرکز باستان‌شناسی سابق درآمد. پس از کشفیات مربوطه در محوطه باستانی هگمتانه این مکان به مخزن نگهداری آثار تبدیل شد و در سال ۱۳۷۲ به مناسبت برگزاری سمینار مدیران میراث فرهنگی با حذف تیغه‌های کلاس‌ها و یکپارچه کردن ساختمان، تعمیرات جزئی نیز در آن صورت گرفت. در حال حاضر این موزه با یک سالن اصلی، یک سرسرا و دو راهرو به نمایش ۲۰۰ شی مربوط به دوره‌های پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی می‌پردازد. اشیا این موزه را می‌توان به دو بخش تاریخی و اسلامی تقسیم کرد. این اشیا از طریق کاوش در تپه هگمتانه، خرید، اهدا یا توقیف به دست آمده‌اند.
بخش تاریخی
اشیای این بخش در داخل راهرو غربی و تالار هگمتانه و بخشی از سرسرا به نمایش درآمده‌اند و شامل ستون، ته‌ستون، شالی، ساقه و سرستون‌های سنگی و انواع خشت چهاگوش، کاسه و کوزه، انواع خمره‌های کوچک و بزرگ، انواع ظروف شیشه‌ای و مجسمه گلی، آبخوری، لیوان، تابوت سفالی و انواع سنگ‌های تزئینی و مهره که از کشفیات هگمتانه، روستای شورین، دروازه شیرسنگی و دبیرستان ابن‌سینا به دست آمده‌اند، هستند. اشیا این بخش به دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی و همچنین نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد تا نیمه اول بعد از میلاد مسیح بازمی‌گردند.
بخش اسلامی
این مجموعه که در راهرو شرقی و قسمتی از محوطه و سرسرا به نمایش گذاشته شده، شامل سنگ مزار، انواع ظروف سفالی مانند حوض آبنما، خمره‌سنگ، قوچ‌سنگ و غیره شده و از مناطقی مانند اسدآباد، فرسنج، برج قربان به دست آمده است. اشیا این بخش متعلق به ادوار اسلامی اولیه (۱ تا ۴ ه.ق)، میانه (۴ تا ۷ ه.ق) و متاخر (۷ تا ۱۰ ه.ق) و همچنین قرون معاصر (۱۰ ه.ق تا کنون) است.
تاریخچه
پس از مطالعه و کار و باستان‌شناسی در تپه باستانی هگمتانه، اداره کل میراث فرهنگی استان همدان اقدام به ایجاد موزه تخصصی باستان‌شناسی در این منطقه کرده است. بنابراین عمارت قدیمی مدرسه پرورش که در ضلع شرقی تپه هگمتانه واقع است برای مکان موزه انتخاب شده و در سال ۱۳۷۲، آماده‌سازی این مکان صورت می‌گیرد. زیربنای این موزه ۶۰۰ مترمربع بوده که علاوه بر بخش نمایشگاهی شامل کارگاه مرمت آثار، کارگاه طراحی فنی از اشیا و کارگاه عکاسی است. قرار رگفتن این موزه در محوطه باستانی هگمتانه این امکان را به علاقه‌مندان می‌دهد تا همزمان از دو اثر تاریخی بازدید به عمل بیاورند. آثار و اشیا این موزه شامل بخش اختصاصی و بخش استانی می‌شود.
بخش اختصاصی
عمده‌ترین اشیا موزه شامل آثار به دست آمده از کاوش‌های اخیر هگمتانه است که در راهرو و تالار سمت راست موزه و تالار هگمتانه نگهداری می‌شود. تنوع اشیا این بخش بسیار زیاد بوده که طی مراحل مرمت، بازسازی و مطالعات اولیه به نمایش در آمده‌اند. این اشیا متعلق به دوره‌های هخامنشی، اشکانی، ساسانی و ادوار مختلف اسلامی بوده که از شاخص‌ترین آن‌ها می‌توان به مهر شیشه‌ای با نقش نیایشگر، انواع مهر تزئینی از جنس سنگ، استخوان، سرپیکان‌های مفرغی و پیکره‌های انسانی از جنس سفال و ستون کتیبه‌ای با خط میخی متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی است.
بخش استانی
این بخش، سالن مرکزی و راهروی سمت چپ موزه را شامل می‌شود و اشیای گردآوری شده از سطح استان را به نمایش می‌گذارد. آثاری مانند درب بزرگ چوبی (اروسی) متعلق به دوره معاصر، انواع سنگ قبرهای دوره اسلامی مزین به خط کوفی، ثلث، نستعلیق، تابوت‌هایی از جنس سفال و سنگ متعلق به دوره اشکانی و اسلامی که از محوطه شیرسنگی همدان کشف شده‌اند و انواع خمره‌های سفالی با طرح و اندازه‌های متفاوت جهت نگهداری آذوقه و مایعات در این مجموعه نگهداری می‌شوند.
بخش‌های دیگر موزه عبارتند از:
دفتر موزه
این بخش در راهرو سمت چپ سالن مرکزی قرار دارد و مسئولان در این بخش پاسخگوی سوالات بازدیدکنندگان هستند.
کارگاه مرمت
این کارگاه که مجهز به لوازم بازسازی و مرمت آثار است، به هنگام کشف آثار جدید از حفاری‌های باستان‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کارگاه عکاسی
در این کارگاه که مجهز به لوازم عکاسی است، از اشیا مکشوفه عکس‌برداری صورت می‌گیرد.
کتابخانه
کتابخانه محوطه تاریخی هگمتانه در بخش اداری آن قرار گرفته است. این کتابخانه با سه موضوع معماری، باستان‌شناسی و تاریخ همه روزه به جز ایام تعطیل از ساعت ۸ صبح تا ۱۴:۳۰ پذیرای علاقه‌مندان و پژوهشگران است.
ابنیه داخل محوطه
این ابنیه که شامل مجموعه کلیساهای گریگوری استپانوس در محوطه باستانی هگمتانه می شود، در محلی به نام کوی گذر قرار دارد که زمانی تمام ساکنین آن ارمنی‌نشین بوده‌اند. این عده که تعداد آن‌ها ۳۰۰ نفر تخمین زده شده است، به احتمال زیاد در زمان جنگ‌های شاه عباس اول با دولت عثمانی برای بازپس‌گیری اراضی اشغال شده از جمله ارمنستان، به همدان مهاجرت کرده‌اند.
کلیساهای این محوطه از نوع بازیلیک گنبددار هستند و در محیطی به وسعت تقریبی ۳۰۰۰ مترمربع ساخته شده‌اند. شرح ابنیه به عبارت زیر است:
کلیسای ارامنه پروتستان
ساخت کلیسای ارامنه پروتستان که در قسمت شمال غربی مجموعه واقع شده، به اوایل دوره قاجاریه (۱۲ هجری شمسی) باز می‌گردد. این کلیسا دارای دو بخش است:
بخش اول؛ که فضای قدیمی‌تر و اصلی کلیسا است و شامل محراب و پیشخوان و طاق جنبی است و چهار ستون برای آن تعبیه شده است.
بخش دوم؛ که فضای جدیدتر و شامل دو طبقه است: فضای ورودی، دو اتاق جانبی در طبقه همکف و پلکان و بالکنی که جهت اجرای موسیقی و امور مذهبی از ان استفاده می‌شده است. مصالح این بنا از آجر و خشت خام بوده و در آثار ملی به ثبت رسیده است.
کلیسای ارامنه ارتدوکس (کلیسای گریگوری استپان)
قدمت کلیسای ارتدوکس که در ضلع جنوب غربی مجموعه واقع شده است، به سال ۱۹۳۱ میلادی باز می‌شود و در جای کلیسای قدیمی‌تری واقع شده است. این کلیسا دارای فضای ورودی چند وجهی، ناقوس، چهار ستون سنگی، تالار اصلی جهت گردهمایی ارامنه، سکو و محراب، اتاق اعتراف و اتاقی جهت اجرای مراسم مذهبی است.
تزئینات داخلی این کلیسا از سنگ‌قبرهای شخصیت‌های بزرگ مذهبی تشکیل شده است که به رسم یادبود در دیوارهای تالار نصب شده‌اند. مصالح این بنا شامل گل و گچ است و نور آن از طریق ۱۲ پنجره مشبک با قوس جناغی که به‌طور قرینه در اضلاع شمالی و جنوبی نصب شده‌اند، تامین می‌شود.
مدرسه نور (ارامنه)
مدرسه نور در سمت شرق کلیسای ارامنه قرار دارد و شامل هفت کلاس درس است. این مدرسه در تاریخ ۱۳۰۶ ه.ش با ۱۲۲ دانش‌آموز که از اقلیت‌های مذهبی بوده‌اند، کار خود را آغاز می‌کند. این بنا همچنین دارای دو درب ورودی در غرب، سقف مسطح با پوشش طاق ضربی و پنجره‌های چوبی مشبک شرقی و غربی است.
خانه کشیش (خانه گریگوری)
خانه کشیش در ضلع شرقی کلیسای ارامنه تعبیه شده و دارای دو طبقه است. مساحت این خانه ۱۰۰ مترمربع است و نور آن از پنج پنجره چوبی نیم هلالی تامین می‌شود. از این بنا که عمده مصالح آن خشت بوده، تنها قسمت جنوب شرقی باقی مانده است.
مجموعه فضاهایی شامل مهد کودک، آمادگی و گورستان قدیمی
گورستان قدیمی در بخش شرقی کلیسای پروتستان بوده و شامل تعدادی سنگ قبر با خطوط برجسته است. همچنین تعدادی سنگ قبر از جنس مرمر و دارای مشخصات متوفی به خط آشوری نیز به این منطقه انتقال یافته است.
